Bogusławski Wojciech

Wojciech BOGUSŁAWSKI, aktor, reżyser, pisarz dramatyczny, założyciel teatru w Kaliszu.

Wojciech Bogusławski. (jpg 23429 bytes) Urodził się 9 kwietnia 1757 roku w Glinnie pod Poznaniem. Był synem Leopolda, rejenta ziemskiego i Anny z Linowskich. Kształcił się w konwikcie pijarskim w Warszawie, gdzie zetknął się z czołowym wówczas w Polsce teatrem szkolnym. Następnie dla nabrania ogłady i nabycia dobrych manier przebywał na dworze biskupa krakowskiego, Kajetana Sołtyka. Tam uczestniczył w przedstawieniach amatorskiego teatru dworskiego. Potem służył w gwardii narodowej. Wbrew jednak woli ojca od roku 1778 związał się na stałe z teatrem. Najbardziej ceniony jako aktor, najważniejsze jednak zasługi posiada w organizowaniu życia teatralnego w kraju. Przez okres 30 lat, pełniąc funkcję dyrektora teatru w Warszawie (1783-1785, 1790-1794, 1799-1814), Wilnie (1785-1789) i we Lwowie (1795-1799), powołał do życia scenę polską w kilku ośrodkach i utrwalił jej byt, walcząc z konkurencją cudzoziemskich zespołów teatralnych.

Teatr Narodowy Wojciecha Bogusławskiego przybył do Kalisza po raz pierwszy w końcu lipca 1800 roku. Entuzjazm kaliszan i okolicznych mieszkańców sprawił zespołowi niespodziankę i dużą satysfakcję. Cykl pierwszych spektakli zaprezentowano przed kaliską publicznością w szopie, znajdującej się w obrębie posesji szpitala miejskiego, przy tzw. Przedmieściu Warszawskim (obecnie skrzyżowanie pl. Kilińskiego i ul. Babinej). W roku następnym pod osobistym kierunkiem W. Bogusławskiego wystawiono pierwszy w Kaliszu budynek teatralny z drewna i muru pruskiego. Z nowym obiektem wiąże się też nazwisko artysty malarza, Antoniego Smuglewicza (1740-1810), autora wnętrza oraz dekoracji do wielu spektakli.

Od pierwszego pobytu rozpoczął się ciąg niemal corocznych występów zespołu Teatru Narodowego w okresie kaliskich jarmarków świętojańskich (koniec czerwca). Gromadziły one w celach handlowych i towarzyskich bliższą i dalszą okolicę. Cała Ziemia Kaliska wyznaczała sobie w tym czasie spotkanie. Wśród licznych imprez największą atrakcję stanowiły spektakle teatralne.

Wojciech Bogusławski Repertuar obejmował szeroki wachlarz sztuk. Wystawiano głównie utwory rozrywkowe, jak komedie, wodewile, czy popularne wówczas komedioopery. W repertuarze znalazły się też dramaty dotyczące historycznych wydarzeń kaliskich, jak komedioopera "Pożegnanie, czyli marsz wojowników", Ludwika Adama Dmuszewskiego, mówiąca o pożegnaniu 7 pułku piechoty, który stacjonował w Kaliszu i stąd wyruszył do Hiszpanii. Drugi utwór okolicznościowy to drama na rocznicę urodzin Napoleona pt. "Rocznica Wielkiego Napoleona, czyli powrót z niewoli" pióra Cypriana Godebskiego, poety - pułkownika i komendanta wojennego miasta Kalisza, wystawiona dwukrotnie w 1808 roku.

W Kaliszu występowali najwybitniejsi ówcześni aktorzy polscy, jak: Józefa Ledóchowska, Agnieszka Truskolawska, Alojzy Żółkiewski, L. A. Dmuszewski i in. Debiutowała tu również piętnastoletnia córka dyrektora Rozalia (1802), przyszła żona Ludwika Osińskiego. Pierwsze kroki na scenie kaliskiej stawiał Bonawentura Kudlicz, rodem z Pleszewa (1801).

Po rozbiórce w 1817 roku istniejącego obiektu teatralnego, przedstawienia w latach następnych odbywały się w Hotelu Polskim. Gdy po raz ostatni do naszego miasta przyjechał Wojciech Bogusławski, "Kalisz - jak donosił "Kurier Warszawski" z 1823 roku - otworzył mu swe serca i w radosnych oklaskach, którymi przy pierwszym ukazaniu się na scenie został przywitany, znalazł dowód nieobojętny powszechnej wdzięczności rodaków, do której za tyloletnie zasługi ma prawo". W latach 1800 - 1824 aktorzy warszawscy przebywali w Kaliszu 12 razy na dwu - lub trzytygodniowych występach.

Przyjazd Teatru Narodowego w 1800 roku rozpoczął kaliskie dzieje teatru profesjonalnego a Wojciech Bogusławski stał się twórcą tradycji teatralnych Kalisza i patronem sceny nad Prosną.

W trosce o atrakcyjny repertuar w języku polskim, po utracie przez kraj niepodległości, "ojciec sceny narodowej" napisał ok. 80 utworów. W większości były to przekłady i przeróbki z literatury powszechnej. Największą popularność zdobyła opera komiczna "Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale" (1794) z muzyką Jana Stefaniego (1746-1829). Spośród innych na uwagę zasługują: "Henryk VI na łowach" (1792) - pierwsza polska komedia historyczna, napisana prozą oraz komedia satyryczna "Spazmy modne, czyli tegowieczne małżeństwo" (1797). Wprowadził on na scenę polską Szekspira. "Hamleta" sam przełożył z adaptacji niemieckiej (1798).

Wojciech Bogusławski wywarł duży wpływ na rozwój sztuki aktorskiej. W 1811 roku założył w Warszawie pierwszą polską szkołę dramatyczną. Następnie wydał podręcznik gry aktorskiej "Dramaturgia" w dwóch częściach: I - "Nauka sztuki scenicznej", II - "Mimika". Swój dorobek pisarski zawarł w 12 tomach "Dzieł dramatycznych", wśród których znalazł się jego pamiętnik "Dzieje Teatru Narodowego".

Po raz ostatni artysta ukazał się na scenie 20 listopada 1827 roku. Zmarł w Warszawie 23 lipca 1829 roku. Pochowany został na Powązkach. (...)

Opracował Jerzy Bielawski

Wojciech Bogusławski was born on 9 April 1757 in the village of Glinno near Poznań to a noble family. He attended the Piarist school in Warsaw, then enrolled in the Kraków Academy in 1770. After a year he continued his education in the Schools of Nowy Dwór. He was a frequent visitor at the estate of Bishop Sołtyk of Kraków. In 1775 he joined the Lithuanian infantry guards. On 24 February 1778 Bogusławski left the army with the rank of Officer-Cadet, disappointed with the lack of his expected promotion. That year he made his debut as an actor, an opera singer and a dramatist. The libretto of the opera Nędza uszczęśliwiona, to the music of Kamieński (staged on 11 July 1778) marked the beginning of Polish folk-based opera. In 1781 he moved to the Lwów Theatre. On his return to Warsaw, he joined the Association of National Actors, then in 1783 he was granted permission to found a Polish theatre in Poznań. Appointed the director of the Polish Theatre on 1 May 1783, he also became the director of foreign ensembles in Lubomirskis enterprise. In August 1784 he followed King Stanislaw August to Nieśwież and organised performances during the Parliamentary debates in Grodno. In February 1785 he moved to Wilno, and arranged regular performances in Grodno, Dubno and Lwów. In response to the appeal of Stanisław August Poniatowski, he resumed the directorship of the Warsaw Theatre in order to stage patriotic plays. At the time of the Targowica Confederation he came into conflict with the administration - one of the reasons for this was the staging of Henryk IV na łowach. In November 1792 he staged Voltaires Meropa the first tragedy to be put on in the National Theatre, then in 1793 an opera entitled Axur in his own translation, to the music of Salieri. In 1794 he joined the conspiracy led by Kościuszko, assisting the agitation by staging Krakowiacy i górale on 1 March; on 18 April he signed the Act of Insurrection; he also participated in the activities of the Revisory and Interrogatory Deputation. At the request of the Supreme National Council he resumed the presentation of performances. On 4 November 1794 he left Warsaw, saving the theatre property and his personal belongings. In 1795 he started his activities on the Lwów stage and for the first time in Poland put on Hamlet, in his own translation (based on a German adaptation) (1797). He returned to Warsaw in 1799 and directed the Warsaw theatre for the next 14 years. In 1801 the Prussian administration banned Bogusławski from producing performances on pain of imprisonment for the publication of patriotic leaflets. The ban was then removed, thanks to the intervention of high Masonic authorities. In 1802 Bogusławski staged Mozarts The Magic Flute and initiated the translations of tragedies by Racine and Corneille. Received by Friedrich Wilhelm in Poznań in June 1802, Bogusławski was granted the privilege of organising performances in all languages for 10 years. He arranged for the National Theatre in Warsaw and the theatre in Lwów to be rebuilt (the latter at his own expense). Thanks to his efforts, the School of Drama was opened in Warsaw in 1811. Having handed over the directorship of the theatre to his son-in-law, Osiński, he remained active as an actor and as an organiser of theatrical life. On 20 November 1827, he performed on stage for the last time in the comedy Koszyk wiśni. In 1824 he moved to an estate in Jasień, which he had taken on perpetual lease. He belonged to the Freemasons and was a Master in the lodge "The Temple of Wisdom" and was nominated twice to the Society of the Friends of Science. He gave his name to all his illegitimate children. Bogusławski died on 23 July 1829 in Warsaw.

He prepared all his School of Drama lectures for print, entitled Dramaturgia, czyli Nauka sztuki scenicznej (Dramaturgy, or The Art of Stage Plays); the second volume entitled Mimika (Mimics) was not published. Bogusławski wrote Dzieje Teatru Narodowego (The History of the National Theatre), including profiles of his contemporary actors. His playwriting output comprises about 80 items, most of which are translations or adaptations, according to the convention of Enlightenment literary translation; in his own productions he based above all on English and Italian models.

The work of special importance in Bogusławskis output is the comic opera to the music of Stefani, entitled Krakowiacy i górale, created in the years 1793-1794, supposedly on the initiative of the conspiracy preceding the Kościuszko Insurrection. The first-night performance on 1 March 1794 was enthusiastically received but after the third performance the opera was banned by the Tsars ambassador and it only returned to the stage at the time of the Insurrection. Re-staged in Lwów, the opera was immensely popular, it was later constantly updated and re-staged (hence different versions of the title) and it also had numerous sequels. The text of the first-night performance has never been found, the first Berlin edition dated 1841 is based on one of Bogusławskis manuscripts.

WIRTUALNA BIBLIOTEKA LITERATURY POLSKIEJ

Odnośnik do stron poświęconych Wojciechowi Bogusławskiemu w Encyklopedii FOGRA:
http://www.encyklopedia.pl/wiem/doc/00cf4f53b8873ccbc125653400699f3a

Nazywano Go polskim Molierem

Wojciech Romuald Bogusławski przyszedł na świat 9 kwietnia 1757 roku we wsi Glinno pod Poznaniem, w której mieszkał do 11 roku życia.

Był synem rejenta ziemskiego Leopolda Bogusławskiego, herbu Świnka i Anny Teresy z Linowskich, herbu Pomian. Matka zmarła wcześnie. W 1768 roku ojciec wyprawił go do szkół. Uczył się i studiował w kilku miastach, a jedyną w miarę pewną informacją jest, że najdłużej uczył się w Krakowie w latach 1770 - 1773. Po ukończeniu nauk zaciągnął się do pułku gwardii pieszej litewskiej stacjonującej w Warszawie. Jednak w 1778 roku wystąpił ze służby wojskowej - w stopniu podchorążego - i wbrew woli ojca został aktorem w Teatrze Narodowym w Warszawie. Wojciech Bogusławski ożenił się późno, bo dopiero w 1823 lub 1824 roku mając 67 lat. Jego wybranką była 25 letnia ewangeliczka niemieckiego pochodzenia Karolina Wilhelmina Augusta. Z tego związku nie miał dzieci. Bogusławski nie stronił od licznych romansów, głównie z artystkami swojego teatru m. in. z Marianną Pierożyńską, z którą miał najprawdopodobniej dwoje dzieci - Rozalię i Teodora, z Konstancją Pięknowską - Stanisława, z nieznaną z nazwiska Amelią - Zofię oraz synów Leopolda i Ignacego (różne źródła podają sprzeczne nazwiska ich matek).

Zadebiutował na scenie w 1778 roku w potrójnej roli jako: aktor rolą komediową "Fałszywa niewierność", jako autor, adaptując francuską komedię "Amant, autor i sługa" oraz jako śpiewak operowy w "Nędzy uszczęśliwionej". Pod koniec 1781 roku opuścił stolicę i wyjechał do Wilna. Jednak w 1782 roku wrócił do Teatru Narodowego i objął początkowo funkcję reżysera, a następnie w 1783 roku dyrektora, pozostając nim do 1785 roku. Miał wtedy zaledwie 26 lat. Wkrótce jednak popadł w niełaskę u Stanisława Augusta i zmuszony był opuścić Warszawę. Udał się na Litwę, gdzie założył stały polski teatr w Wilnie i prowadził go przez 5 lat, dając przedstawienia także we Lwowie, Grodnie, Dubnie (najprawdopodobniej tutaj i w tym okresie przyjęty został do wolnomularstwa i pozostał w nim do momentu rozwiązania). W 1790 roku z całym swoim zespołem powrócił do Teatru Narodowego i to ponownie na stanowisko dyrektora, którym był do 1794 roku ( do momentu wybuchu insurekcji kościuszkowskiej). Przez cały ten czas grali wyłącznie w Warszawie. W okresie powstania należał do władz powstańczych, był wierny królowi, ale nie krył swojej nienawiści do Targowiczan. Wtedy też powstała jego opera "Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale" wystawiona 1 marca 1794 roku, która uznana została za "pobudkę do rewolucji" i zakazano jej grania, a Bogusławski z trudem uniknął aresztowania. W listopadzie 1794 roku po raz kolejny opuścił Warszawę i udał się do Zdanowic pod Jędrzejów, a następnie do Lwowa, tworząc tam polski teatr. W maju 1799 roku znowu powrócił i ponownie został dyrektorem Narodowego. Był nim do 1814 roku. W tym czasie musiał już jednak konkurować z zespołami niemieckimi i nieustannie musiał też zabiegać u władz pruskich o możliwość swobodnego wyboru repertuaru. Z tego też powodu często popadał w ostre konflikty z Prusakami. Ostatecznie za cenę niewielkich ustępstw - od jesieni 1804 roku do początku 1806 roku utrzymywał u siebie zespół niemieckich aktorów - zapewnił sobie swobodę gry. Niestety utrzymywanie licznej trupy aktorskiej było coraz bardziej kosztowne i Bogusławski popadał w tarapaty finansowe. Bywało, że przed licznymi wierzycielami zmuszony był salwować się po kryjomu ucieczką. Doszedł do wniosku, że ratunkiem mogą być wyjazdy zespołu na prowincję. Od 1800 roku stało się niejako tradycją, że w zimie grano w Warszawie, a na wiosnę i lato wyjeżdżano w teren. Z jego inicjatywy Teatr Narodowy w 1810 roku upaństwowiono. W 1811 roku Wojciech Bogusławski założył przy nim Szkołę Dramatyczną, którą utrzymywał z własnych funduszy. Ostatnie przedstawienie za jego dyrekcji odbyło się 30 kwietnia 1814 roku. Po tym czasie był już tylko aktorem, ale często grywającym z własnym zespołem w różnych miejscach, bowiem jako człowiek nad wyraz żywotny i pracowity nie mógł żyć bez występów. Grał nawet wtedy kiedy opuszczały go siły, tracił pamięć i słuch. Po raz ostatni na scenie wystąpił mając 70 lat 20 listopada 1827 roku. W uznaniu zasług jako emeryturę otrzymał dzierżawę rządowego folwarku Jasień w obrębie Lubochnia. W 1829 roku Bogusławski po raz ostatni przybył do Warszawy, najprawdopodobniej na koronację Mikołaja I, niestety poważnie zaniemógł i po kilku tygodniach, 23 lipca 1829 roku zmarł w dzierżawionym dworku na Nowolipkach.

Historia pobytów Wojciecha Bogusławskiego w Kaliszu sięga roku 1800, kiedy to w drodze powrotnej z występów tzw. tranzakcyj św. Jańskich w Poznaniu, na specjalne zaproszenie kaliskiego ziemiaństwa przybył on do grodu nad Prosną. Z zaproszenia bardzo się ucieszył, bowiem jak podaje Kazimierz Stefański: ... żywi sentyment do miasta w bliskości którego mieli dawniej rodzice własność swoją (...) Tą własnością była, o kilkanaście kilometrów oddalona od Kalisza, wieś Sobótka w powiecie Pleszewskim. Niestety miasto nie dysponowało odpowiednim pomieszczeniem na występy znamienitych, warszawskich aktorów. Z pomocą strapionemu Bogusławskiemu przyszedł właściciel winiarni Piotr Moliński, który zasugerował zbudowanie prowizorycznego, drewnianego budynku i za zgodą pruskiej Kamery udało się w ciągu zaledwie dwu tygodni takowy "sklecić" z desek. "Teatr" stanął na Warszawskim Przedmieściu na placu dzierżawionym od szpitala Św. Ducha. 29 lipca "mistrz" wraz z zespołem stanął w Kaliszu i już 2 sierpnia licznie zgromadzona publiczność obejrzała komedię autorstwa Zieglera "Ton wielkiego świata". Jednak występy w tej jak sam określa "nędznej budzie" nie satysfakcjonują go, marzy mu się bowiem budynek teatru z prawdziwego zdarzenia - murowany. Podejmuje próby wydzierżawienia, bądź odkupienia terenów wokół teatru - niestety bezskutecznie. Nie rezygnuje jednak i jak sam wspomina w "Dziejach Teatru Narodowego": Wyjechałem 1 września z nieodmiennym przedsięwzięciem postawienia na przyszły rok dogodniejszego teatru w tem mieście, w którem tak łaskawego doznawałem przyjęcia. Rok później przyjeżdża ponownie własnym sumptem, i znów ledwie w kilkanaście dni, stawia nowy budynek dostateczny do objęcia tysiąca osób i wystawienia wielu, nawet większych sztuk, ozdobionych dekoracjami przez A. Smuglewicza malowanymi (mowa o budynku, który stanął na narożniku ul. Babinej). Bogusławski przybywał do Kalisza rokrocznie do 1805 roku. W latach 1806 - 1807, ze względu na niepewną sytuację polityczną w kraju, aktorzy nie opuszczali Warszawy. Jednak już od kolejnego roku wznowili występy w naszym mieście. Przedstawienia nie odbywały się w budynku teatru, który nie remontowany popadł w ruinę i groził zawaleniem. Ostatecznie został rozebrany w 1817 roku. Aktorzy grali w sali Hotelu Polskiego Ludwika Woeffela. Ostatni raz Wojciech Bogusławski przyjechał do Kalisza latem 1823 roku i zagrał w komedii "Koszyk wiśni" rolę Fryderyka Wielkiego.

Jako autor Bogusławski przerobił lub przełożył około 80 komedii, tragedii, dramatów i librett operowych zwykle dostosowując ich treść do swoich potrzeb. Większość z nich miała wyjść drukiem w 15 tomach "Dzieł Dramatycznych" (ostatecznie przed śmiercią ukazało się ich 12). W Dziełach tych zamieścił rodzaj pamiętnika zatytułowanego "Dzieje Teatru Narodowego", w których nakreślił m. in. sylwetki aktorów z tamtego okresu. Duży wpływ wywarł także jako nauczyciel przyszłych aktorów. Swoje wykłady w Szkole Dramatycznej przygotował do druku w pozycji "Dramaturgia, czyli Nauka sztuki scenicznej dla Szkoły Teatralnej napisana przez Wojciecha Bogusławskiego w Warszawie 1812". W czasach stanisławowskich nazywano Go "polskim Molierem", po 1795 roku "ojcem teatru". Nie kochany przez krytyków i środowisko literackie, u zwykłej publiczności zyskał niebywałą popularność. Mieszkańcy Kalisza uczcili jego osobę, nadając okazałemu teatrowi Jego imię.

Anna Roth

Kalisia Nowa nr 3 marzec 2002

O Wojciechu Bogusławskim audycja mgr Pawła Pawlaczyka z cyklu "Wydarzenie dnia" wyemitowana 24 lipca 2002 roku w Katolickim Radiu Diecezji Kaliskiej "Rodzina"