Krzysztof Dąbrowski

Krzysztof Dąbrowski - archeolog Kalisza

W listopadzie 1989 r. minęła dziesiąta rocznica śmierci Krzysztofa Dąbrowskiego - archeologa wielce zasłużonego dla poznania najdawniejszych dziejów Kalisza i Ziemi Kaliskiej. Jest to wystarczający dystans czasu, aby pokusić się o nieco szersze spojrzenie na jego sylwetkę oraz dorobek naukowy.

Krzysztof Dąbrowski - archeolog Kalisza

      Krzysztof Dąbrowski, urodzony 25 maja 1931 r. w Lublinie w rodzinie inteligenckiej, ukończył liceum Bolesława Chrobrego w Sopocie (1949). Jeszcze jako student Uniwersytetu Warszawskiego rozpoczął pracę w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie i w Kierownictwie Badań nad Początkami Państwa Polskiego. W roku 1953 uzyskał stopień magistra filozofii w zakresie archeologii. Pracował w Instytucie Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk od momentu jego utworzenia w 1954 r. do roku 1974. Doktorat pod kierunkiem profesora Witolda Hensla ukończył w 1962 r. Po uzyskaniu habilitacji (1973), jako docent, został w roku 1974 dyrektorem Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie. Organizował wystawy krajowe i zagraniczne, "podróżujące" po całym świecie. Przez 25 lat był członkiem Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Archeologicznego (później Archeologicznego i Numizmatycznego), pełniąc wiele lat funkcję sekretarza generalnego. Działał w ZAIKSie i Towarzystwie Przyjaciół Warszawy, był członkiem wielu towarzystw krajowych i zagranicznych. Miał przyjaciół na całym świecie. Kształcił też studentów i młodych archeologów: od archeologicznego Obozu szkoleniowego w Biskupinie w latach 1953 -- 1954, po wykłady w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim (1962 - 1973), Uniwersytecie Warszawskimi i Uniwersytecie Łódzkim (1974 -1975). Zmarł przedwcześnie 25 listopada 1979 roku w Londynie, do końca nie poddając się nękającej go chorobie wywołanej tragicznym wypadkiem, któremu uległ dwa lata wcześniej1.
      Jakkolwiek bardzo bogate zainteresowania badawcze Krzysztofa Dąbrowskiego obejmowały różnorodne pola i szeroką gamę zagadnień, to jednak możemy wskazać główne ich wątki. Na czoło wysuwają się studia nad okresem przedrzymskim i wpływów rzymskich oraz nad wczesnym średniowieczem w Polsce. Innym 'kierunkiem jego badań stał się schyłek starożytności i początki wczesnego średniowiecza, a w tym oddziaływania ludów koczowniczych (głównie Hunów) na kulturę Europy, czy też problematyka etnogenezy Słowian.
      Badania nad okresem wpływów rzymskich rozpoczął K. Dąbrowski już na studiach, które uwieńczyła praca magisterska Narzędzia produkcji w okresie wpływów rzymskich.. Ważnym, a może przełomowym momentem w jego karierze naukowej był wcześniejszy udział (w roku 1950) w poszukiwaniach powierzchniowych w rejonie Kalisza, zorganizowanych przez PMA². Tak rozpoczęły się jego bliskie związki z miastem, traktował jak swe rodzinne.
W ramach badań nad okresem wpływów rzymskich w latach pięćdziesiątych rozwijano studia nad różnymi kategoriami źródeł poświadczających związki ziem polskich z terenami imperium rzymskiego. Wśród nielicznych źródeł pisanych na czoło wysuwa się zagadnienie Geografii Ptolemeusza, a w niej "Kalisii"³. Krzysztof Dąbrowski archeologiczny aspekt problematyki Kalisii Ptolemeusza uczynił na wiele lat głównym polem swych badań, a związek Kalisii z dzisiejszym Kaliszem nad Prosną ich najważniejszym elementem⁴.
      Wykopaliska były zapewne największą pasją Krzysztofa Dąbrowskiego. Początkowo brał udział w pracach pod kierunkiem profesora Michała Drewki, szybko jednak rozpoczął samodzielne badania. Z jego imieniem wiążą się odkrycia na terenie wielkiej osady tzw. kultury przeworskiej z okresu przedrzymskiego i wpływów rzymskich (dwóch wieków przed przełomem er i pierwszych pięciu wieków naszej ery) w Piwonicach pod Kaliszem, badanej w latach 1952 - 1967⁵. Pierwszymi sezonami wykopaliskowymi tego stanowiska kierował Krzysztof Dąbrowski z ramienia Zarządu Ochrony i Konserwacji Zabytków Ministerstwa Kultury i Sztuki (gdzie przez pewien czas był radcą), następnie zaś w ramach stacjonarnych badań IHKM PAN. O rozmachu prac w Piwonicach świadczy fakt, że do dzisiaj, po przeszło dwudziestu latach od zakończenia tam wykopalisk, stanowisko to pozostaje jedną z najlepiej zbadanych osad kultury przeworskiej w Polsce. Wielu nowych źródeł związanych z okresem przedrzymskim i rzymskim w Kaliskiem dostarczyły również badania archeologiczne rozpoznanego w całości cmentarzyska w Wesołkach (1961 - 1963) i podobnego obiektu w Zagórzynie (1966)⁶. Na mniejszą skalę prowadzono prace poszukiwawcze i wykopaliskowe także na innych stanów sikach z tego okresu.
      Już pierwszy etap badań nad archeologicznymi świadectwami "Kalisii" Ptolemeusza pozwolił na przygotowanie przez K. Dąbrowskiego rozprawy doktorskiej: Kalisia Ptolemeuszowa w świetle badań archeologicznych (1962)⁷. Praca ta, niestety publikowana jedynie fragmentarycznie, na tle dotychczasowych osiągnięć z zakresu historii i językoznawstwa, rozważa od strony źródeł archeologicznych możliwość identyfikowania dzisiejszego Kalisza z Kalisia wymienianą w dziele Ptolemeusza. Z przeprowadzonej analizy gęstości osadnictwa, rozwoju społeczno-gospodarczego regionu, nagromadzenia importów rzymskich i tym podobnych elementów wynika, że prawdopodobne było objęcie skupiska osadniczego w rejonie Kalisza mianem antycznej Kalisii, co potwierdza starożytną metrykę miasta. Ustalenia te pozostają nadal aktualne. Istotnym osiągnięciem było wyróżnienie za pomocą zdefiniowanych kryteriów naukowych "kaliskiego skupiska osadniczego" oraz scharakteryzowanie go jako jednostki geograficzno-historycznej o określonych granicach czasowo-przestrzennych.
      Odkrycie importowanego miecza rzymskiego w grobie miejscowego Wojownika na cmentarzysku w Wesołkach pod Kaliszem stało się dla Krzysztofa Dąbrowskiego bodźcem do rozwinięcia zainteresowań bronioznawczych w obrębie szerszego tematu napływu importowanych wyrobów rzymskich na tereny "barbarzyńskie" Europy środkowej. I na tym polu zawdzięczamy mu ważne ustalenia⁸.
      Poza studiami nad osadnictwem okresu wpływów rzymskich innym podstawowym nurtem badań K. Dąbrowskiego były zagadnienia wczesnego średniowiecza. Systematyczne prace wykopaliskowe (w latach 1958 - 1965) na terenie grodziska na Zawodziu, prowadzone według świeżo wypracowanych polskich metod naukowych⁹, postawiły Kalisz na godnym miejscu wśród czołowych ośrodków państwa wczesnopiastowskiego, jak Gniezno, Poznań, Kruszwica czy Wrocław, badanych z racji obchodów milenijnych¹⁰. Uzyskano wówczas źródła naukowe pierwszorzędnej wartości, dotyczące faz budowy grodu, jego rozplanowania i umocnień, architektury murowanej (w tym fundamentów kościoła - interpretowanych jako relikty kolegiaty pod wezwaniem św. Pawła) i jej wystroju (witraże), zabudowy drewnianej, życia codziennego, obrządku pogrzebowego (także grobowce książąt kaliskich) itp.¹¹ Zbiory wzbogaciły się także o tysiące drobnych zabytków ruchomych.
      Intuicja doświadczonego archeologa - nie zawiodła K. Dąbrowskiego - na szczątki kościoła natrafiono w wytypowanym przez niego miejscu. Podobnie było i w innych przypadkach. Dzięki dociekliwości badawczej odkrył pięknie dekorowaną romańską płytę nagrobną, służącą wtórnie jako stopień w kościele pod wezwaniem św. Wojciecha na Zawodziu (zabytek ten - jeden z nielicznych egzemplarzy znanych w Polsce - jest obecnie elementem stałej wystawy archeologiczni Muzeum Okręgowego Ziemi Kaliskiej). Nie ziszczonym marzeniem Krzysztofa Dąbrowskiego w dziedzinie badań terenowych pozostało odkrycie "palatium" - siedziby książęcej i mennicy w grodzie na Zawodziu. Co do "palatium" nie ma dotąd pewności, czy resztki zabudowy kamiennej odsłonięte przez ekipę K. Dąbrowskiego nie stanowią przypadkiem pozostałości całego kompleksu zabudowy sakralnej i rezydencjonalnej o zmieniających się w różnych okresach zasięgach i formach budowli.
      Należy również podkreślić rozpoczęcie przez zespół pod kierunkiem Krzysztofa Dąbrowskiego, przy współpracy historyków, badań archeologicznych nad miastem lokacyjnym oraz nad tzw. Starym Miastem (niestety nie udało się zlokalizować pozostałości kościoła kolegiackiego). Prowadzono też stały nadzór nad pracami ziemnymi na terenie Kalisza. W tamtych latach próbowano też odsłonić fundamenty zamku kaliskiego na dziedzińcu Liceum Asnyka, co głównie ze względu na ograniczoną powierzchnię wykopów nie zostało uwieńczone powodzeniem¹².
      W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych przeprowadzono weryfikację szeregu grodzisk wczesnośredniowiecznych w okolicach Kalisza¹³. Ta oraz inne zapoczątkowane przez K. Dąbrowskiego inicjatywy, nadal zresztą kontynuowane, świadczą o jego szerokich horyzontach badawczych. Niektóre pomysły Krzysztofa Dąbrowskiego czekają nadal na zrealizowanie. Między innymi w nawiązaniu do wyników eksploracji niewielkiego wykopu na terenie dawnej dzielnicy żydowskiej zamierzał on przeprowadzić specjalne badania w celu uzyskania źródeł archeologicznych dla poznania życia gminy żydowskiej w Kaliszu. Miałoby to duże znaczenie ze względu na tzw. Statut Kaliski - przywilej nadany Żydom przez Bolesława Pobożnego w roku 1264.
      Pomimo że w latach siedemdziesiątych różne nowe obowiązki, zwłaszcza po objęciu stanowiska dyrektora PMA w Warszawie, absorbowały go coraz bardziej, Krzysztof Dąbrowski podjął i prowadził przez trzy sezony (1973 - 1975) wykopaliskowe badania ratownicze na terenie osad z wczesnej epoki żelaza i wczesnego średniowiecza w miejscu powstawania nowego szpitala na Wydartem w Kaliszu.
      Po spektakularnych odkryciach terenowych następowały, jak zwykle w badaniach archeologicznych, wytężone, niezwykle żmudne i pracochłonne opracowania wyników. Zakończone prace badawcze w terenie z reguły znajdowały odbicie co najmniej w publikacjach źródłowych - materiałowych; szkoda jedynie, że często rozproszonych po różnych czasopismach, jak w przypadku opracowań wyników wykopalisk w Piwonicach. Badania nieopublikowane lub znane jedynie ze wstępnych sprawozdań i opracowań cząstkowych miały być kontynuowane. Dotyczy to głównie grodziska na Zawodziu, na którym K. Dąbrowski planował wznowienie prac na rok 1980¹⁴.
      Ogółem w bibliografii Krzysztofa Dąbrowskiego figuruje około 300 pozycji, z których połowa dotyczy Kalisza lub regionu kaliskiego¹⁵. Na czoło wysuwają się monografie wzmiankowanych już wyżej przebadanych obiektów, jak: Cmentarzysko z okresów późnolateńskiego i wpływów rzymskich w Wesołkach pow. Kalisz czy Cmentarzysko z okresu późnolateńskiego w Zagórzynie pow. Kalisz i inne. Z innych poważnych osiągnięć naukowych K. Dąbrowskiego należy wymienić rozprawę habilitacyjną (1973) poświęconą Hunom. Została ona opublikowana w pracy zbiorowej w serii "Kultura Europy Wczesnośredniowiecznej"¹⁶. Już wcześniej zajął się także zagadnieniami pogranicza bałto-słowiańskiego w przeszłości i w związku z tym prowadził przez wiele lat wykopaliska w Olsztyńskiem.
      Poznawaniu dziejów w archeologicznych pracach terenowych Krzysztofa Dąbrowskiego towarzyszyły zawsze studia i eksperymenty mające na celu doskonalenie warsztatu badawczego. Nie bez wpływu okazał się pobyt we Włoszech na stypendium Fundacji Lericich. Poznane tam metody badań terenowych oraz osobiste kontakty ze specjalistami w zakresie zastosowań nowoczesnej techniki w archeologii zaowocowały pomyślnymi wynikami prób w Polsce. Krzysztof Dąbrowski był na gruncie polskim pionierem zastosowania geofizyki w lokalizowaniu obiektów ukrytych w ziem. Był jednym z inicjatorów powołania w 1961 r. przy IHKM PAN Zespołu Badawczego dla Zastosowania Metod Geofizycznych w Archeologii¹⁷. Dobre rezultaty osiągnięto we wczesnych latach sześćdziesiątych przy pracach tego typu na terenie różnych obiektów archeologicznych. Także i w tym przypadku jako pole badań służyły grodziska, osady i cmentarzyska w okolicach Kalisza. Takie prace, pozwalające na precyzyjniejsze typowanie miejsc przeznaczonych do badań wykopaliskowych, objęły przede wszystkim grodziska na Zawodziu i w Jarantowie, osadę w Piwonicach oraz cmentarzyska w Wesołkach i w Zagórzynie.
      Działalność Krzysztofa Dąbrowskiego nie ograniczała się jedynie do wykopalisk i doskonalenia warsztatu archeologa. Badacz ten wiele uwagi poświęcał ochronie i konserwacji zabytków. Uratował przed rozproszeniem sześć skarbów monet, w tym słynne znalezisko ze Słuszkowa w woj. kaliskim, zawierające około trzynastu tysięcy sztuk monet srebrnych z XI i początków XII w., które poza wymierną wartością materialną mają nieocenioną wartość naukową¹⁸.
      Inne odkrycie - unikalnego kielicha szklanego - podczas wykopalisk w Piwonicach skłoniło K. Dąbrowskiego do zajęcia się poważnie zagadnieniami konserwacji naczyń szklanych¹⁹. W przypadku Kalisza sprawy o wiele szerzej pojętego konserwatorstwa archeologicznego zaprzątały go głównie ze względu na projekt zorganizowania na terenie grodziska na Zawodziu rezerwatu archeologicznego²⁰. Zaproponowana przez niego w latach sześćdziesiątych koncepcja zagospodarowania wspomnianego obiektu dla celów wystawienniczo-turystycznych jest z pewnością już dziś nieaktualna, lecz jej realizacja ćwierć wieku temu stanowiłaby wizytówkę miasta i zapobiegłaby degradacji tego miejsca.
      Dzięki swym zdolnościom naukowym i organizatorskim oraz osiągniętym wynikom prac badawczych Krzysztof Dąbrowski został w roku 1954 kierownikiem Stacji Archeologicznej IHKM PAN w Kaliszu (pełnił tę funkcję do roku 1974). Przy jego starań ach oraz przychylności władz i mieszkańców Kalisza Stacja Archeologiczna stała się wzorową placówką realizującą szeroko zakreślone cele badawcze i konserwatorskie.
      Na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych nastąpił rozkwit archeolog i Kalisza, a trzeba pamiętać, że Stacja Archeologiczna z zespołem kierowanym przez Krzysztofa Dąbrowskiego była jedyną placówką archeologiczną w tym regionie. To wówczas prowadzono na szeroką skalę wspomniane wcześniej wykopaliska, głównie na stanowiskach z okresu wpływów rzymskich i wczesnego średniowiecza; trwały też prace rozpoznawczo-powierzchniowe oraz badania ratownicze zagrożonych obiektów zabytkowych.
      Ważnym podsumowaniem pewnego etapu rozwoju badań nad przeszłością Kalisza były obchody "osiemnastu wieków" tego miasta rozpoczynające uroczystości Tysiąclecia Państwa Polskiego. Krzysztof Dąbrowski był jeśli nie głównym, to jednym z aktywniejszych organizatorów - animatorów szeregu międzynarodowych sesji naukowych w Kaliszu, związanych z przygotowywaniem obchodów osiemnastu wieków Kalisza²¹. Prezentował na nich także wyniki swoich badań. M.in. w 1956 r. odbyła się sesja poświecona problematyce starożytnego i średniowiecznego Kalisza z referatem K. Dąbrowskiego pt. "Starożytny Kalisz w świetle źródeł archeologicznych"; w 1958 r. na konferencji dotyczącej wyników prac wykopaliskowych przeprowadzonych na grodzisku kaliskim na Zawodziu K. Dąbrowski wygłosił referat "O wynikach badań archeologicznych uzyskanych na Zawodziu w 1958 roku"; w 1959 r. podczas Międzynarodowego Seminarium Historycznego poświęconego początkom rzemiosła i miast w Polsce przedstawił wyniki prac archeologicznych w Kaliszu i okolicy, a w 1960 r. na sesji naukowej na temat historii Kalisza w okresie kształtowania się państwa polskiego scharakteryzował "Zastosowanie metody elektrycznooporowej w badaniach archeologicznych".
      Rocznica Kalisza miała ogromne znaczenie dla postępu badań historycznych nad regionem, stworzenia odpowiedniej atmosfery dla dalszych prac, wyłonienia się grona zainteresowanych badaczy. Była też okazją opublikowania w Osiemnastu wiekach Kalisza rezultatów dotychczasowych studiów. Krzysztof Dąbrowski - jeden z organizatorów obchodów - był też współredaktorem i jednym z autorów tego trzytomowego wydawnictwa. Jego energia przydała się, gdy jako sekretarz redakcji zabiegał o artykuły, koordynował prace i załatwiał inne sprawy wydawnicze. W Społecznym Komitecie Obchodu XVIII Wieków Kalisza Krzysztof Dąbrowski współpracował blisko (nie po raz pierwszy i nie ostatni) z wybitnym mediewistą profesorem Aleksandrem Gieysztorem, który wywarł duży wpływ na jego pojmowanie przeszłości i podejście do historii jako nauki. Świadectwem tych kontaktów pozostaje także wspólnie opracowane hasło "Kalisz" w Słowniku Starożytności Słowiańskich, które zwięźle podsumowywało stan wiedzy o starożytnych i wczesnośredniowiecznych dziejach tego miasta²².
      Na podkreślenie zasługuje fakt, iż znaczniejszym efektem obchodów osiemnastu wieków Kalisza było utworzenie "Rocznika Kaliskiego". W niemałym stopniu przyczynił się do tego Krzysztof Dąbrowski, który był jego współzałożycielem i od samego początku tj. od roku 1964, członkiem komitetu redakcyjnego. Z pewnością wywarł wpływ na kształt tego czasopisma, a i publikował w nim często swoje artykuły.
      Jako materiał do wystaw przygotowanych przez K. Dąbrowskiego w Muzeum Ziemi Kaliskiej w latach 1957, 1960, 1972 i 1974 posłużyły liczne i wartościowe zabytki uzyskane przez niego w toku wykopalisk23.
      Otwarcie stałej wystawy w roku 1960 było jedną z imprez obchodów osiemnastu wieków Kalisza; wystawa w 1974 r. stanowiła natychmiastowe udostępnienie społeczeństwu wyników badań ratowniczych w Kaliszu. Do dziś większość zabytków eksponowanych na stałej wystawie archeologicznej Muzeum Okręgowego Ziemi Kaliskiej pochodzi z badań terenowych K. Dąbrowskiego.
      Krzysztof Dąbrowski był niedościgłym mistrzem popularyzacji wiedzy historycznej i archeologicznej, co uwidaczniało się najwyraźniej podczas spotkań w klubach, szkołach, na sesjach i przy innych tego typu okazjach. Był urodzonym mówcą, nigdy nie odczytywał tekstu, posługiwał się piękną polszczyzną; przy tym mówił chętnie, jasno i barwnie, z dużą dozą humoru, co nie tylko wśród archeologów należy do rzadkości. Nic też dziwnego, że jego spotkania cieszyły się dużym powodzeniem. Wśród książek Krzysztofa Dąbrowskiego popularyzujących ogólnie archeologię wymienić można Przymierze z archeologią, Śladami Etrusków, Świt kultury europejskiej oraz Świt kultur azjatyckich. Te dwie ostatnie pozycje, napisane wspólnie z przyjacielem - Zbigniewem Bukowskim, są powszechnie porównywane z najlepszymi książkami tego gatunku (na przykład C. W. Cerama).
      Najliczniejszą grupę publikacji K. Dąbrowskiego stanowią książki i artykuły popularyzujące odkrycia archeologiczne i najdawniejsze dzieje Kalisza i Ziemi Kaliskiej. Na czoło wysuwa się część w Dziejach Kalisza (1977) poświęcona przeszłości "Od czasów najdawniejszych do okresu średniowiecza". Był autorem Kalisza prastarego (1960) - w nowszej wersji pod tytułem Z przeszłości Kalisza (1970). Przedstawił tam w przystępnej, miejscami zbeletryzowanej formie dzieje miasta, sięgając aż do czasów współczesnych. Mogły one z powodzeniem zastępować brakujące wówczas przewodniki po Kaliszu. Krzysztof Dąbrowski był współautorem książki Kalisz w starożytności i w średniowieczu (1956) oraz Szkiców z dziejów Kalisza (1960). Współpracował z gazetą "Ziemia Kaliska", zamieszczając w niej bardzo często artykuły i krótkie notki o odkryciach. Popularyzował też osiągnięcia "kaliskiej" archeologii za granicą²⁴.
      Znaczna skala i kompleksowość badań terenowych, optymalna organizacja tych prac, a także prowadzona z pasją działalność popularyzatorska zjednały archeologii wielu sympatyków, a Dąbrowskiemu liczne grono przyjaciół wśród władz i miejscowego społeczeństwa. Znacznej części kaliszan archeologia i wykopaliska utożsamiają się zawsze z jego charakterystyczną postacią. W uznaniu zasług położonych w poznanie najstarszych dziejów Kalisza Krzysztof Dąbrowski został w roku 1966 honorowym obywatelem miasta. W tym samym roku prowadzona przez niego Pracownia Archeologiczna IHKM PAN w Kaliszu została odznaczona Medalem Tysiąclecia.
      Przebogatego życia nie da się zamknąć na kilku kartach artykułu. Na zakończenie wypada dodać, że K. Dąbrowski wykazywał zawsze humanistyczne podejście do archeologii i miejsca człowieka w świecie przedmiotów, z którymi z konieczności archeolog ma do czynienia badając nagromadzone warstwy. Kładł też większy nacisk na kompleksowe badania interdyscyplinarne i szybkie udostępnianie społeczeństwu ich wyników niż na typologię zabytków. Jako archeolog za podstawę swych uogólnień przyjmował wyniki prac archeologicznych, na ogół własnych odkryć, których w ciągu przeszło dwudziestu pięciu lat dokonał niemało. Był orędownikiem ratowania zagrożonych zniszczeniem obiektów archeologicznych.
      Chociaż zdarzają się niekiedy, normalne przecież w nauce, dyskusje co do interpretacji niektórych odkryć, to jednak nieprzemijające pozostają walory wielkich dokonań Krzysztofa Dąbrowskiego - jego studiów naukowych, ustaleń i hipotez na polu poznawania przeszłości Kalisza oraz, co niezwykle ważne, umiejętnej popularyzacji wyników badań.

PRZYPISY

      1 Dokładniejsze dane dotyczące życia K. Dąbrowskiego znaleźć można we wspomnieniach pośmiertnych. Por. między innymi: T. Baranowski, Pamięci Krzysztofa Dąbrowskiego. "Południowa Wielkopolska", R. XIX, nr l, styczeń 1980, s 4; L. L e c i e j e w i c z, Doc. dr hab. Krzysztof Dąbrowski, 25 V 1931 - 25 XI 1979. "Kwartalnik Historii Kultury Materialnej", R. XXVIII, 1980, nr 2, s. 305-- 307; E. Pudełko, Doc. dr hab. Krzysztof Dąbrowski (wspomnienie pośmiertne). "Rocznik Kaliski", t. XIII, 1980, s. 403-405; T. Węgrzynowicz, Krzysztof Dąbrowski. "Wiadomości Archeologiczne", t. 44, z. l, 1979, s. 3-5; a także kilka artykułów w nr l "Z Otchłani Wieków" z roku 1980.
      2 E. Dąbrowski, Wyniki badań powierzchniowych przeprowadzonych na terenie Kalisza w 1950 r. "Materiały Starożytne", t. l, 1956, s. 179 - 182.
      3 B. B i l i ń s k i, Kalisia Ptolemeuszowa, "Archeologia", t. V, 1955, s. 101 - 121.
      4 T. Baranowski, Dzieje badań archeologicznych nad okresem przedrzymskim i rzymskim w dorzeczu środkowej Prosny. "Rocznik Kaliski", t. XVI, 1983, s. 41-57; tenże, Kalisia Ptolemeuszowa. "Rocznik Kaliski", t. XVIII, 1985, s. 13-56.
      5 Jedna z pierwszych publikacji K. Dąbrowskiego to: Prace archeologiczne w Piwonicach powiat Kalisz. "Sprawozdania PMA", t. 5, 1953, z. 1-2 s. 88 - 90. Dalsze jego artykuły o badaniach w Piwonicach to m.in.: Wyniki badań powierzchniowych przeprowadzonych w okolicach Kalisza i wsi Piwonice, pow. Kalisz w 1352 r. "Materiały Starożytne", t. l, 1956, s. 173 -178; Sprawozdanie z prac wykopaliskowych we wsi Piwonice, pow. Kalisz w 1953 r. "Materiały Starożytne", t. l, 1956, s. 183 - 192; Osada z okresów późnolateńskiego i rzymskiego we wsi Piwonice, pow. Kalisz. "Wiadomości Archeologiczne", t. 35, 1970, z. 3, s. 347 - 392 (gdzie dalsza literatura).
      6 I. K. Dąbrowscy, Cmentarzysko z okresów późnolateńskiego i wpływów rzymskich w Wesółkach, pow. Kalisz. Wrocław 1967; K. Dąbrowski, Cmentarzysko z okresu późnolateńskiego w Zagórzynie, pow. Kalisz. Sprawozdania Archeologiczne, t. 22, 1970, s. 331 - 397.
      7 Rozprawa doktorska w Archiwum IHKM PAN w Warszawie; por. również. K. Dąbrowski, Archaologische Forschungen uber Ptolemaus-Kalisia. W: Bericht uber den V. Internationalen Kongres fur Vor- und Fruhgeschichte. Hamburg, vom 24. bis 30. August 1958. Berlin 1961, s. 216 - 220; tenże, Uwagi o osadnictwie okolic Kalisza na przełomie er. "Rocznik Kaliski", t. II, 1969, s. 141 -156; tenże, Ptolemaeus Kalisia im Lichte archaologischer Forschungen. "Zeitschrift fur Archaologie", t. 12, 1978, z. l, s. 69-86.
      8 K. Dąbrowski, A Roman Sword with the Maker's Stamp from Wesółki near Kalisz, Poland. W: Actes du VIIe Congres International des Sciences Pre-historiąues. Prague 21-27 aout 1966. Prague 1970, t. 2, 930-934; K. Dąbrowski, J. K o l e n d o, Z badań nad mieczami rzymskimi w Europie środkowej i północnej. "Archeologia Polski", t. 12, 1967, z. 2, s. 383 - 426; K. Dąbrowski, Uwagi o mieczach późnolateńskich z odciskami stempli. "Archeologia Polski", t. 16, 1971,. z. 1-2, s. 219-233.
      9 Por. W. H e n s e l, Metoda archeologiczna w zastosowaniu do badania miast. "Kwartalnik HKM", R. VII, 1959, nr 4, s. 721-736; W. H e n s e l, L. Lecieje-wieź, Metoda archeologiczna w zastosowaniu do badań nad wsią i miastem wczesnośredniowiecznym w Polsce. "Archeologia Polski", t. 7, 1962, z. 2, s. 175 - 201.
      10 W sprawie ogólnych założeń archeologicznych badań millenijnych por. m.in.: W. H e n s e l, Archeologia w pracach przygotowawczych do obchodów tysiąclecia Państwa Polskiego. "Wiadomości Archeologiczne", t. 26, 1959, z. 1-2, s. 85 - 90r gdzie dalsza literatura.
      11 M.in.: K. Dąbrowski, Odkrycia archeologiczne na Zawodziu. "Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza", t. 5, 1959, z. l, s. 451-454; tenże,. Wczesnośredniowieczne witraże z Kalisza. "Kwartalnik HKM", R. IX, 1961, nr 3, s. 395 - 406; tenże, Badania archeologiczne na Zawodziu (1959 - 1960). W: Osiemnaście-wieków Kalisza, t. 3, 1962, s. 53-90; K. Dąbrowski, W. Stopiński, E. Stupnicka, Początki i rozwój grodziska na Zawodziu w Kaliszu w świetle badań środowiska naturalnego. "Archeologia Polski", t. 7, z. 2, 1962, s. 203 - 228; I. Dąbrowska, Badania archeologiczne na Zawodziu w Kaliszu w latach 1961 - 1964. "Rocznik Kaliski", t. I, 1968, s. 350 - 372.
      12 Zachowane dolne partie murów zamku odkryła dopiero w latach osiemdziesiątych łódzka ekipa IHKM PAN pod kierunkiem doc. Tadeusza Poklewskiego.
      13 K. Dąbrowski, Wczesnośredniowieczne i średniowieczne grodziska w okolicach Kalisza. "Rocznik Kaliski", t. III, 1970, s. 269 - 292.
      14 Prace wykopaliskowe podjęto faktycznie w roku 1983, już po śmierci K. Dąbrowskiego.
      15 Pełną bibliografię publikacji K. Dąbrowskiego zebrała T. Gardawska: Bibliografia prac Krzysztofa Dąbrowskiego za lata 1953 - 1979. "Wiadomości Archeologiczne", t. 44, 1979, z. 2, s. 207 - 215.
      16 K. Dąbrowski, Hunowie europejscy. W: K. Dąbrowski, T. N a-grodzka-Majchrzyk, F. Tryjarski, Hunowie europejscy, Protobułgarzy, Chazarowie, Pieczyngowie. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1975, s. 11 - 146.
      17 M.in.: K. Dąbrowski, W. Stopiński, Zastosowanie metody elektryczno--oporowej w badaniach archeologicznych (na przykładzie badań na Zawodziu w Kaliszu oraz w Piwonicach). "Kwartalnik HKM", R. IX, 1961, nr l, s. 75-87; ci sami, Zastosowanie metody magnetycznej do badań cmentarzysk ciałopalnych z okresu rzymskiego. "Kwartalnik HKM", R. X, 1962, nr 3-4, s. 605-615; K. Dąbrowski, Sprawozdanie z prac terenowych przeprowadzonych w roku 1961 przez Zespół Badawczy dla Zastosowania Metod Geofizycznych w Archeologii. "Sprawozdania Archeologiczne , t. 16, 1964, s. 306 - 308; K. Dąbrowski, R. E. L i n i n g t o n, Doświadczalne badania magnetometrem protonowym stanowisk archeologicznych w rejonie Kalisza. "Kwartalnik HKM", R. XVI, 1968, nr l, 83-94.
      18 K. Dąbrowski, S. Suchodolski, Słuszków, pow. Kalisz, skarb wczesnośredniowieczny, ok. 1100 r. (notatka wstępna). "Wiadomości Numizmatyczne", R. 2, 1958, nr 4, s. 48 - 49; ci sami, Kościelna Wieś, pow. Kalisz. Skarb z XV w. (Znaleziska). "Wiadomości Numizmatyczne", R. 4, 1960, nr 4, s. 254 - 265; K. D ą b r o w s k i, Kłodawa, pow. Koło. Skarb monet Władysława Jagiełły (Znaleziska). "Wiadomości Numizmatyczne", R. 5, 1961, nr 2-3, s. 172; K. Dąbrowski, S. Suchodolski, Ogorzelczyn, pow. Turek. Skarb z XI w. (Znaleziska). "Wiadomości Numizmatyczne, R. 5, 1961, nr 4, s. 230-231; ci sami, Szulec, pow. Kalisz (Znaleziska). "Wiadomości Numizmatyczne", R. 6, 1962, nr 3-4, s. 286 - 287; ci sami, Józefina, pow. Turek. Skarb rosyjskich kopiejek z XVI - XVII w. (Znaleziska). "Wiadomości Numizmatyczne", R. 9, 1965, nr 3-4, s. 232.
       19 K. Dąbrowski, Konserwacja szklanego kielicha z V w. n. e. "Archeologicke Rozhlady", R. 6, 1954, sesit 6, s. 788, 804 - 805; K. Dąbrowski, J. K a r w o w s k a, Metoda konserwacji szkła rzymskiego na przykładzie kielicha ze wsi Piwonice, pow. Kalisz. "Wiadomości Archeologiczne", t. 20, 1954, z. 2, s. 179 - 185,
      20 K. Dąbrowski, Rezerwat archeologiczny na Zawodziu w Kaliszu. "Rocznik Kaliski", t. VIII, 1976, s. 321 - 328; tenże, Miejsce rezerwatów archeologicznych w kształtowaniu środowiska naturalnego. "Wiadomości Archeologiczne", t. 42, 1977, z. l, s. 3-8.
      21 R. K o z ł o w s k a, Sesje naukowe w Kaliszu. "Rocznik Kaliski", t. I, 1968, s. 394 - 396; ta sama, Uroczystości 1000-lecia Państwa Polskiego i XVIII wieków Kalisza. "Rocznik Kaliski", t. I, 1968, s. 397 - 399.
      22 K. Dąbrowski, A. Gieysztor, Kalisz (hasło). W: Słownik Starożytności Słowiańskich, t. 2, Wrocław-Warszawa-Kraków 1964, s. 353 - 356.
      23 W. K u n i c k a, Nowa, stała ekspozycja w Muzeum Ziemi Kaliskiej. "Rocznik Kaliski", t. VII, 1974, s. 350 - 354; E. Pudełko, Z prac Działu Archeologii Muzeum Ziemi Kaliskiej w latach 1973 -1974. "Rocznik Kaliski", t. VIII, 1976, s. 310 - 320; T. Baranowski, Pożyteczna współpraca. "Z Otchłani Wieków", t. XL, 1974, z. 4, s. 314-315; tenże, Wystawa w Kaliszu pt. "Inwestorzy chronią kulturalne dziedzictwo narodu". "Wiadomości Archeologiczne'", t. 40, z. l, 1975, s. 130 -131
      24 K. Dąbrowski, Kalisia. A Trade Center on the Amber Road. "Archeo-Dgy", vol. 24, nr 2, 1971, Cambridge Mass. USA, p. 156-164.

SPIS ILUSTRACJI

Krzysztof Dąbrowski. Fot. rep. Z. Kantorski.

TADEUSZ BARANOWSKI, Rocznik Kaliski, Tom XXII, Rok 1990