Zawisza Artur Czarny

ZAWISZA ARTUR CZARNY (1808-1833) powstaniec, działacz narodowy, uczestnik wyprawy Zaliwskiego.

Ur. 24 XI 1809 (wg in. źródeł w 1808) w majątku Sobota nad Bzurą. Był synem szlachcica Jana Gwalberta Cypriana Zawiszy Czarnego (zm. 1827), szambelana księcia warszawskiego Fryderyka Augusta i radcy departamentu warszawskiego, i kasztelanki Marii Karnkowskiej. Pierwsze nauki szkolne pobierał w Piotrkowie, we wrześniu 1824 rozpoczął naukę w klasie IV szkoły wojewódzkiej w Radomiu. W latach 1826-27 kształcił się w Szkole Wojewódzkiej Kaliskiej. Brał udział w manifestacjach patriotycznych i głosił hasła wolnościowe. Sprawiał szkole kaliskiej wiele kłopotów. W aktach szkolnych odnotowano: Artur Zawisza Czarny, przejęty złymi zasadami, jest zarazą nie tylko klasy VI, ale całej szkoły, a kurator Jankowski dopisał: żadnego nad sobą nie cierpiał dozoru i często późno w noc widywano go na ulicach. Po ukończeniu Szkoły Wojewódzkiej w Kaliszu, w X 1827 zapisał się na Królewski Uniwersytet w Warszawie, gdzie studiował na Wydziale Prawa i Administracji. Po wybuchu powstania listopadowego wszedł w skład komitetu redakcyjnego Kuriera Polskiego, później pracował w Nowej Polsce. W I 1831 wstąpił do 1 Pułku Jazdy Płockiej, późniejszego 8 Pułku Ułanów. Brał udział w wielu bitwach, m.in. pod Białołęką, Grochowem, Ostrołęką, Balicami, awansując do stopnia kapitana. Kampanię zakończył w Modlinie. Za waleczność otrzymał krzyż Virtuti Militari. Po upadku powstania, w X 1831 przekroczył granicę zaboru pruskiego; w III 1832 podążył na emigrację do Francji. Był członkiem Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, należał do loży wolnomularskiej Trójcy Nierozdzielnej i związku węglarskiego Namiot Sekwany - międzynarodowej organizacji bojowej. We Francji studiował prawo, filozofię i literaturę. Gdy w 1832 rozpoczęły się przygotowania wyprawy partyzanckiej do Królestwa Polskiego, Z. mianowany został przez pułkownika Józefa Zaliwskiego - organizatora wyprawy, dowódcą okręgowym w województwie mazowieckim na obwody warszawski i sochaczewski. W II 1833 Z. opuścił Paryż, przez Belgię i Niemcy dotarł do Turzna k. Torunia, gdzie spotkał się z matką i bratem Augustem, tu też 20 III napisał testament. 14 VI 1833 ujęty został ze swym kilkuosobowym oddziałem w lesie k. Krośniewic (woj. płockie) i osadzony w dawnym klasztorze karmelitów w Warszawie. Sąd Wojenny skazał go na śmierć przez powieszenie, egzekucja odbyła się publicznie 26 XI 1833 (wg in. źródeł 15 XI) na placu kaźni w Warszawie (od 1928 - Plac Artura Zawiszy Czarnego). Śmierć Z. odbiła się echem na emigracji we Francji, oddawano hołd jego pamięci, w odpisach krążył napisany przez Z. przed śmiercią wiersz Adieux `a la Pologne. Konstanty Gaszyński poświęcił Z. wiersz Pamiątce Artura Zawiszy. W 1938 w Łowiczu postawiono pomnik poświęcony Arturowi Zawiszy.

Gerber R., Studenci Uniwersytetu warszawskiego 1808-1831. Słownik biograficzny. Wrocław 1977 s. 251; Tyrowicz M., Towarzystwo Demokratyczne Polskie 1832-1863. Przywódcy i kadry członkowskie. Przewodnik biobibliograficzny. Wwa 1964 s. 803-804. - Wegner J., Artur Zawisza Czarny. Łowicz 1979, 12 s. - Tegoż, Testament Artura Zawiszy Czarnego, Przegląd Historyczny 1946 T. 36 s. 120-123.

Opracowała dr Ewa Andrysiak