Bractwo honoru 

      W Kaliszu, w samym centrum miasta, u zbiegu ulic Kolegiackiej i Panny Maryi znajduje się kompleks budynków, w których w latach 1795 - 1832 mieściła się siedziba Korpusu Kadetów. 

      Niewielu kaliszan zna historię tego gmachu, który na przestrzeni kilku ostatnich wieków zmieniał wiele razy swoje przeznaczenie. Do momentu przejęcia go przez Korpus Kadetów mieściło się tutaj kolegium jezuickie. Położenie kompleksu zabudowań było wówczas wspaniałe. Budynki znajdowały się w ogrodzie przylegającym do parku miejskiego. Po przejęciu przez Korpus dokonano przeróbek mających na celu przystosowanie ich do wymogów szkoły wojskowej. Na parterze urządzono jadalnię, na pierwszym piętrze salę wykładową oraz lazaret, na drugim - sale sypialne. Pośrodku powstał plac do musztry, za nim stajnie i placyk do jazdy konnej. Z tyłu znajdowały się magazyny. Cały teren otoczony był trawnikami, przez które przechodziły żwirowe alejki. Po rozwiązaniu Korpusu Kadetów w czerwcu 1832 r. budynki przeszły na własność miejskiej załogi wojskowej. 
Różne loty
      Kaliski Korpus Kadetów powstał w bardzo specyficznej sytuacji społeczno - politycznej. Na podstawie podpisanego 23 stycznia 1793 roku traktatu rozbiorowego Ziemia Kaliska znalazła się pod pruskim zaborem. Podstawowe stanowiska we władzach miejskich zaczęli zajmować Niemcy. W Wielkopolsce nastąpił wzmożony okres germanizacji. Jednym z elementów zniemczania miał być powstały w 1795 roku Korpus Kadetów. W 1797 roku kaliski Korpus Kadetów był już w pełni zorganizowany i prowadził szeroką działalność dydaktyczno - wychowawczą. Była ona prowadzona w dwóch kierunkach: germanizacji uczącej się tam młodzieży polskiej oraz przygotowania kadetów do dalszej nauki w głównym Korpusie Kadetów w Berlinie. 
      Po upadku rządów pruskich i opuszczeniu w październiku 1806 roku Kalisza przez wojsko, Korpus Kadetów został podporządkowany władzom polskim, ale nadal stanowisko dyrektora, nauczycieli i guwernerów zajmowali przeważnie Prusacy, mimo wyraźnych rad i zaleceń ze strony ministra wojny oraz prefekta departamentu, aby zastępować ich Polakami. Okres świetności kaliskiego Korpusu Kadetów rozpoczyna się od połowy 1808 r. i potrwa do 1832 r. Właśnie w połowie 1808 r. komendantem generalnym i prezesem Izby Edukacyjnej zostaje Stanisław Potocki. Z powodu trudnej sytuacji materialnej Księstwa Warszawskiego zmniejszył on liczbę kadetów, podniósł pensje nauczycielskie, dokonał zmian personalnych w kadrze nauczycielskiej i instruktorskiej. Pomimo wielu osiągnięć, zarówno organizacyjnych, jak i szkoleniowych, lata 1803 ? 1812 były dla Korpusu bardzo trudne. Kalisz w tym czasie stał się terenem licznych przemarszów wojsk i ich koncentracji w związku z działaniami wojennymi prowadzonymi przez Napoleona. Odbiło się to ujemnie na sytuacji kaliskiej uczelni. Wielu opiekunów szkoły zmuszonych było udać się za granicę. Fundusze na utrzymanie wpływały bardzo nieregularnie, na skutek czego prawie połowę kadetów odesłano do domów na urlopy. Po śmierci w 1814r. komendanta szkoły płk. Podczaskiego, po którym czasowo przejął obowiązki kpt. Wierzejski, w korpusie uległa rozluźnieniu dyscyplina. 
Po utworzeniu Królestwa Polskiego (Kongresowego) dla szkoły rozpoczął się nowy okres działalności. Od 30 czerwca 1815 r. szkoła kaliska podlegała tzw. Wydziałowi Oświecenia Publicznego, a od 7 lipca 1817 r. - Komisji Rządowej Wyznań i Oświecenia Publicznego, której ministrem był Stanisław Potocki. Korpus Kaliski został uznany za instytut cywilno - wojskowy, posiadał pięć klas, później wprowadzono sześć. Władze oświatowe traktowały go na równi ze szkołami wojewódzkimi. Pomimo tylu zmian organizacyjnych i politycznych, zachował swoje dawne tradycje wzorowane na Szkole Rycerskiej. Podległość Korpusu Kaliskiego cywilnym władzom oświatowym trwała do 1820 roku. Nie chciał się z tym pogodzić naczelny wódz armii Królestwa Polskiego - wielki książę Konstanty. Czynił więc starania o to, aby przekazać szkołę pod jurysdykcję i zwierzchność wojskową. W lutym 1820 roku, Aleksander I zatwierdził przedłożony przez w.k. Konstantego plan reorganizacji Korpusu w Kaliszu i polecił przekazać go Komisji Wojny wraz z uchwalonym poprzednio na jego utrzymanie budżetem rocznym w wysokości 131.183 zł. polskich. 
      W ten sposób, jak w okresie rządów pruskich, Korpus znalazł się pod zarządem wojskowym. Nadzór nad nim objął przewodniczący Komisji Rządowej Wojny gen. art. Maurycy Hauke. Wraz z podporządkowaniem Korpusu władzom wojskowym zmieniony został całkowicie program i profil kształcenia. Na osobistą interwencję w.k. Konstantego, któremu ogólnokształcący charakter szkoły nie odpowiadał, wprowadzono nowe programy nauczania i zmieniono część kadry wykładowczej. Szkoła nabrała charakteru wojskowego. Zwiększono liczbę godzin na musztrę, artylerię, fortyfikacje, wprowadzono letnie obozy ćwiczebne. 
Płatne 24 miejsca
      System rekrutacji i nauczania zależał w dużym stopniu od sytuacji społeczno - politycznej i ekonomicznej kraju. Po przejęciu kaliskiego Korpusu Kadetów przez władze Księstwa Warszawskiego, dostęp do niego umożliwiono młodzieży męskiej wszystkich stanów. Jednakże w latach 1807 - 1808 komendant Korpusu mógł przyjmować kandydatów tylko na wniosek krajowej władzy edukacyjnej. Pierwszeństwo w przyjęciu mieli synowie byłych wojskowych i ziemian. Przyjmowano także synów obywateli, którzy ponieśli straty na skutek wypadków politycznych oraz młodzież chętną do nauki, w wieku od 10 do 16 roku życia. W przypadku, gdy wszystkie miejsca w Korpusie były już zajęte, wówczas kandydat był wciągany na listę oczekujących, tzw. "ekspektatów", na której pozostawał nieraz nawet kilka lat, dopóki nie znalazło się wolne miejsce w szkole. Aby dać możliwość naboru i kształcenia większej liczby chętnych, w styczniu 1809 roku Komendant Generalny Korpusów, St. Potocki, ustanowił w każdym korpusie płatne 24 miejsca. Rok nauki w korpusie kosztował rodzinę takiego kandydata 1200 zł. Oprócz tego Komendant Generalny ustalił, że nowo przyjęty kadet powinien posiadać własną pościel i pierwszy mundur. 
W latach 1815 - 1830 do korpusów kadetów rekrutowano młodzież w wieku 12 - 13 lat. Przyznawano jej bądź miejsca funduszowe (bezpłatne), do których pierwszeństwo mieli synowie oficerów, a następnie urzędników państwowych, albo miejsca pensjonarne (płatne). Ilość rekrutowanej młodzieży ograniczona była budżetem oraz niewielką bazą lokalową. Z tego względu liczba kadetów w latach 1815 - 1830 wahała się od stu czterech do dwustu. Najwięcej kadetów, około trzystu, było w 1924 roku. 
      Mimo tego, że Korpus rozszerzył limit przyjęć młodzieży z różnych warstw społecznych, był nadal uczelnią ekskluzywną. Kształcili się w nim głównie synowie szlachty. Wyjątki czyniono wyłącznie dla wybitnie uzdolnionych synów mieszczan i chłopów. Koszty utrzymania i opłaty za naukę były jak na ówczesne warunki bardzo wysokie i wynosiły początkowo 1200 zł. rocznie od kadeta, a z czasem obniżono je do 800 zł rocznie. Na treści nauczania w kaliskim Korpusie Kadetów wywarły wpływ dwa systemy pedagogiczne : polski i rosyjski. W okresie 1808 - 1815 Komendant Generalny Korpusów Kadetów, Potocki przystosował program nauczania do warunków kształcenia młodzieży polskiej. 
      Szkoły te miały za zadanie dostarczać światłych, wychowanych w duchu miłości Ojczyzny kandydatów na oficerów armii polskiej. W 1810 roku w Korpusie kaliskim wprowadzono sześć klas, tzw. wydziałów. Nauka rozpoczynała się we wrześniu i trwała do końca lipca. Sierpień był miesiącem wakacji. Zajęcia szkolne odbywały się przed i po południu. Rozpoczynały się, w zależności od pory roku, od godziny siódmej lub ósmej rano i trwały do jedenastej - dwunastej. Po południu zajęcia trwały od czternastej do siedemnastej. Klasy wyższe miały większą liczbę godzin przeznaczonych na zajęcia. Każde półrocze kończyło się złożeniem przez kadetów egzaminu z posiadanych wiadomości: półrocze zimowe - egzaminem prywatnym, a letnie - uroczystym egzaminem publicznym, na który zapraszano gości spoza szkoły. Nazywano go "popisem publicznym". Egzamin taki trwał kilka dni, po nim rozdawano wyróżniającym się kadetom nagrody. 
     Od 1815 roku duży nacisk położono na naukę języków: polskiego, łaciny, francuskiego i niemieckiego. Aby opanować je, w kaliskim Korpusie zarządzono, na wzór Szkoły Rycerskiej, w określone dni tygodnia rozmawianie ze sobą tylko w jednym języku obcym. Z nauk ścisłych kadeci przerabiali matematykę (algebrę, geometrię, arytmetykę) i fizykę. Uczyli się również historii Polski i świata, geografii, logiki, religii, kaligrafii i rysunków ręcznych. Zakres przedmiotów z wychowania fizycznego obejmował: musztrę, fechtowanie i taniec. Z historii literatury polskiej przerabiano utwory M. Reja, J. Kochanowskiego, I. Krasickiego, J. Niemcewicza i innych. Ogółem program nauczania obejmował dwadzieścia przedmiotów i był przystosowany do pięcioletniego cyklu nauczania. Oprócz przedmiotów cywilnych obowiązywały w klasach IV - VI przedmioty wojskowe. Od 1828 roku wprowadzono w Korpusie kaliskim obowiązkową naukę pływania.
      Analizując program i treści nauczania w szkole kadetów należy stwierdzić, że ich poziom był na ogół wysoki, oparty na najnowszych zdobyczach i systemach ówczesnej pedagogiki i dydaktyki. Do dyspozycji wykładowców i kadetów były wygodne sale wykładowe, gabinety metodyczne, pomoce naukowe oraz bardzo dobrze wyposażona biblioteka. Rozmiary tego księgozbioru oceniane są na około tysiąc woluminów. Do najbardziej wartościowych pozycji należały dzieła takich autorów jak: Stanisław Konarski, J. U. Niemcewicz, A. Naruszewicz i inni. Biblioteka prenumerowała szereg czasopism, m. in.: "Dziennik Praw", "Dziennik Wileński", "Rocznik Towarzystwa Naukowego z Uniwersytetem Krakowskim Połączonego". Księgozbiór kaliskiego Korpusu Kadetów przetrwał do czerwca 1832 roku, kiedy to po rozwiązaniu szkoły, na polecenie rosyjskich władz zaborczych został wywieziony do Petersburga i tam rozdany różnym instytucjom i szkołom. Jedynie niewielka jego część przekazana została w 1925 roku przez sędziego honorowego Bergmana z Lidy, Centralnej BibIiotece Wojskowej w Warszawie. 
Ideał kadecki
      W wychowywaniu największą uwagę zwracano na kształtowanie u kadetów postaw patriotycznych. Najbardziej sprzyjające warunki w zakresie wychowania patriotycznego istniały w okresie Księstwa Warszawskiego. W tym czasie, mimo zalewających Polskę wzorów francuskich, korpusy kadetów czerpały swoje tradycje patriotyczne ze Szkoły Rycerskiej z czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego. Komendant Generalny Korpusów, St. Potocki, nawiązując do tradycji warszawskiej, polecił opracować dla korpusów w Kaliszu i Chełmie "Katechizm dla korpusów kadeckich" wzorowany na dziełach ks. A. Czartoryskiego. Został on opracowany przez Józefa Lipińskiego i zatwierdzony w styczniu 1813 roku na sesji Izby Edukacyjnej. 
      "Katechizm kadecki" składał się z dwóch części i ułożony był w formie pytań i odpowiedzi. Część I - "0 powinnościach młodzieńca w Korpusie Kadetów", zawierała ideowe podstawy wychowania moralnego i etycznego ucznia szkoły. Kadet winien dobrze się sprawować, co według "Katechizmu" miało się sprowadzać do wiary i miłości Boga, miłości rodziców (opiekunów) i miłości Ojczyzny, której dobro powinno być dla kadeta ponad wszystkim. "Katechizm" określał także, w jaki sposób kadet powinien zachowywać się wobec przełożonych, swoich kolegów oraz samego siebie. W dalszych rozważaniach mowa jest o honorze, męstwie, szacunku, oraz o porządku, obyczajach i grzeczności. 
      Część druga "Katechizmu" wskazywała, na jakich zasadach moralnych powinien kadet budować swoje życie w przyszłości, tj. po zakończeniu nauki i opuszczeniu Korpusu, szczególnie w pełnieniu zawodu żołnierskiego. W tej części mówił o nierozłączności obowiązków żołnierza i obywatela, o zachowaniu się wobec nieprzyjaciela na polu walki, o postawie w życiu cywilnym i wojskowym. Główna dewiza wypływająca z "Katechizmu..." przyświecająca zarówno profesorom jak i guwernerom w wychowaniu kadetów na wzorowych obywateli i żołnierzy to: bezgraniczne oddanie swoich sił, umysłu, zdolności dla Ojczyzny, tak w czasie pokoju jak i wojny, tak w życiu cywilnym jak i wojskowym. 
      W okresie Królestwa Polskiego, szczególnie za rządów cara Mikołaja I nastąpił ostrzejszy kurs w stosunku do Korpusu Kadetów, który wykluczał swobodę myśli patriotycznych i wykładania dziejów ojczystych. Spowodowało to rozbudzenie ducha buntu zarówno wśród oficerów, jak i kadetów.
      Szczególnie dużą rolę w Korpusie odgrywali oficerowie. Oprócz kształcenia wojskowego zajmowali się też wychowaniem wojskowym, a szczególnie spełniali nadzór nad dyscypliną i porządkiem wśród kadetów. Do tego celu służył opracowany w 1809 roku regulamin dyscyplinarny, oparty o system nagród i kar. System ten miał na celu nie tyko wyrobienie porządku i dyscypliny, ale głównie pobudzenie do wytężonej pracy nad sobą i szlachetnego współzawodnictwa. Kar cielesnych nie praktykowano, stosowano jedynie napomnienie, areszt i wydalenie. System nagród przewidywał odznaczenia, umieszczanie nazwisk najlepszych uczniów na specjalnych tablicach. Kadeci którzy byli odznaczani, zajmowali czołowe miejsca w klasach, w kościele i przy stole. W momencie gdy kadet po ukończeniu uczelni opuszczał jej mury, pozostali ściskając mu dłoń wymawiali następującą maksymę: "Pamiętaj, żeś miał honor być kadetem, żyj i umieraj dla Ojczyzny" 

Płk dr Władysław Bronz, kaliszanin, obecnie mieszkaniec Wrocławia. Kalisia Nowa nr 1/98. 

Opracowano na podstawie : 

1. T. Tondowski, Historia Kaliskiego Korpusu Kadetów w latach 1807-1830, Praca dyplomowa, Wrocław 1994, 
2. J. Frankowski, O założeniu szkoły rycerskiej kaliskiej, Kalisz, 1816, 
3. W. Lisowski, Polskie Korpusy Kadetów 1765-1956, Warszawa 1983, 
4. J. Stojanowski, Polskie Korpusy Kadetów, Warszawa 1923. 

Fot.1 Budynek Korpusu Kadetów, litografia z albumu kaliskiego Edwarda Staweckiego, rok 1858
Fot.2 Dawna kaplica (cerkiew) obecnie Centrum Kultury i Sztuki. Fot. Jarosław Rom