Kalisz w Internecie. Dzieje herbu Kalisza - najstarszego miasta Polski.

Pierwsza wiadomość o posiadaniu przez Kalisz pieczęci miejskiej pochodzi z 1302 roku. Niestety, nie chodzi tu o jej woskowy odcisk, uległ on bowiem zniszczeniu już dawno temu, lecz tylko o zapis w dokumencie informujący, że jego wiarygodność i autentyczność została potwierdzona przez miasto własną pieczęcią. Był to ważny dokument, skoro na jego mocy, pod koniec tego właśnie roku, powołano konfederację czterech miast wielkopolskich, mającą za zadania ściganie i karanie przestępców. Obok kaliskiej, przy dokumencie tym wisiały również pieczęcie pozostałych skonfederowanych miast: Poznania, Gniezna i Pyzdr.

Najstarszy zachowany odcisk pieczęci kaliskiej pochodzi dopiero z roku 1374. Jest to, jak określa ją dokument, pieczęć większa miasta ("...nostre civitatis maius sigillum..."). Została przywieszona na wąskim skrawku pergaminu do dokumentu wystawionego przez rajców miejskich 21 sierpnia tegoż roku. Posiada ona średnicę prawie sześciu centymetrów, a jej rysunek - opisany w wielkim skrócie - przedstawia zwieńczony blankami mur miejski z umieszczoną po jego środku bramą. Nad murem po bokach znajdują się dwie baszty, między którymi stoi trębacz dmący w róg (uzbrojony w palicę i wsparty na mieczu). W otoku oddzielonym obwódką, widnieje wykonany niewykształconą jeszcze majuskułą gotycką napis: "SIGIILUM CIVITATIS CALIS". Odciski tej pieczęci tłoczone w wosku o naturalnej barwie (zachowane w lepszym lub gorszym stanie), znajdują się także przy i innych, późniejszych dokumentach (głównie z XV wieku). Między innymi tą pieczęcią Kalisz, jako "Civitas Regni Poloniae" potwierdził - w grupie kilkunastu najprzedniejszych miast ówczesnego Królestwa Polskiego - traktat pokojowy zawarty w 1411 roku przez króla Władysława Jagiełłę z Zakonem Krzyżackim w Toruniu oraz gwarantował rozejm podpisany z Krzyżakami pod Brodnicą (1416 r.) przez wymienionego wyżej króla polskiego i wielkiego księcia litewskiego Witolda.

Prawie identyczna, ale znacznie mniejsza (średnica nieco ponad 3 cm) i przez to skromniejsza w szczegóły, była pieczęć zwana sekretną ("SECRETUM CIVITATIS CALIS"). Służyła ona prawdopodobnie do uwierzytelniania mniej uroczystych dokumentów wydawanych w normalnej, chciałoby się powiedzieć, codziennej pracy kancelaryjnej. Zachowało się tylko kilka jej odcisków, i to w nie najlepszym stanie, przytwierdzonych do dokumentów pochodzących z początków XV wieku. Należy jednak przypuszczać, że była ona używana już w XIV wieku, a przynajmniej pod koniec tego stulecia.

Około połowy XV wieku kaliska rada miejska zamówiła sobie nową pieczęć, nieco większą od tej z 1374 roku (średnica około 7 cm) - jak piszą niektórzy sfragistycy (badacze zajmujący się pieczęciami) - bardziej reprezentacyjną. Wyobraża ona umieszczoną centralnie tarczę herbową, obwiedzioną typowym gotycki trójłukiem, którego wiązania wieńczą jakby trójlistne koniczynki. Na tarczy znajduje się herb Kalisza, znacznie uproszczony, ale w większości zgodny z rysunkiem widniejącym na pieczęci z 1374 roku. Odmiennie przedstawiona została natomiast, co widać już na pierwszy rzut oka, postać trębacza - dodano mu wielką maczugę, którą dźwiga na ramieniu i podtrzymuje prawą ręką. Inny też jest napis nazywający ją "pieczęcią większą miasta Kalisza pierwszego ustanowienia". Użyty dla jej określenia zwrot "większa" wyraźnie sugeruje, że istniała jeszcze inna pieczęć - "mniejsza". Trudno udzielić definitywnej odpowiedzi, czy chodzi tu o nową nieznaną pieczęć, czy też raczej o jedną z omówionych powyżej. Wydaje się jednak, że bardziej prawdopodobne jest przychylenie się do tej drugiej możliwości i wskazanie na pieczęć zwaną sekretną.

W XVI wieku władze miasta Kalisza wprowadziły do użytku dwie nowe pieczęcie - większą o średnicy prawie 4 cm i mniejszą o średnicy nieco ponad 2 cm. Nie wiadomo, czy przyczyną ich wykonania było zużycie się starych tłoków pieczętnych, czy wiązało się to z ujawnioną w 1511 roku próbą fałszerstwa pieczęci miejskiej. Dokonał jej mieszkający w Kaliszu szlachcic Siennowski, który toczył spory z radą miejską i, jak należy przypuszczać, chciał za pomocą tej pieczęci uzyskać potrzebne dokumenty. Jakie nie byłyby jednak przyczyny, faktem jest powstanie nowych pieczęci, różniących się między sobą w zasadzie wielkością i wiążącym się z nią uproszczeniami w rysunku szczegółów oraz odmienną pisownią nazwy miasta - na większej "CALIS", a na mniejszej "KALIS". Obie te pieczęcie w centralnej części przedstawiają herb Kalisza, ale - co należy podkreślić - w zmienionej, w stosunku do jego wyobrażenia z XIV wieku, postaci. Brama jest otwarta i posiada podniesioną do połowy kratę (tzw. bronę), baszty mają dwa poziomy wąskich okien i nakryte są kopulastymi, nie zaś stożkowymi daszkami, a trębacz zwrócony tym razem w drugą, lewą stronę, pozbawiony jest miecza i palicy. Do dnia dzisiejszego zachowała się tylko niewielka ilość odcisków obu tych pieczęci.

W lutym 1793 roku po zajęciu Kalisza przez Prusy (w wyniku drugiego rozbioru Polski), władze miasta zleciły wykonanie nowej pieczęci, wzorowanej częściowo na - omówionych wyżej - pieczęciach szesnastowiecznych, a częściowo na pieczęci burmistrzowskiej z 1725 roku.. Przedstawia ona nieblankowany mur miejski z otwartą bramą, zaopatrzoną w podniesioną do połowy kratę i z dwiema basztami posiadającymi zamiast dachów jakby trójdzielne pióropusze. Między basztami umieszczona jest postać trębacza (zwrócona w lewo), otoczona czterema gwiazdami. Nad herbem znajduje się pruski orzeł (z wyrytym na piersiach monogramem "FWR" - Fridericus Wilhelmus Rex) trzymający w szponach dwa berła. Pod bramą data: "1793", a w górnej części otoku napis: "SIG (illum) MAGISTRAT CALISSIENSIS". Znamy kilka odcisków tej pieczęci wykonanych już nie w wosku, ale w czerwonym laku.

Począwszy od czasów Księstwa Warszawskiego, aż do wybuchu I wojny światowej, a więc przez prawie 110 lat, z pieczęci kaliskich znika herb miasta. Jego miejsce zajmuje najpierw godło Księstwa, a później (po kongresie wiedeńskim) dwugłowy orzeł carski i przejściowo także godło guberni kaliskiej - wyobrażenie barana stojącego między dwoma kłosami pszenicy, umieszczone w polu graniastej tarczy otoczonej koroną cesarską i girlandami gałązek dębowych. Pieczęcie te odciskane były w laku oraz, coraz częściej, wykonywane jako zwykłe tuszowe stemple.

Jak już wspomniano, herb Kalisza wrócił na pieczęć miejską dopiero w latach pierwszej wojny światowej. Odbiega on jednak od pierwowzoru z XIV wieku. Brama w murze jest otwarta. Baszty pozbawione są dachów, trębacz (odwrócony w lewą stronę) ubrany jest w... fałdzistą spódnicę (!). Chociaż pieczęć z takim wyobrażeniem kaliskiego herbu pochodzi z czasów okupacji pruskiej, posiada ona jednak polski napis: "MAGISTRAT MIASTA KALISZA".

Pieczęć ta używana była także po odzyskaniu przez nasz kraj niepodległości. Dopiero w czerwcu 1925 roku ówczesna Rada Miejska zatwierdziła nowy wzór pieczęci. Został on opracowany przez Bohdana Marconiego i prawie w całości (w zasadzie, nie licząc drobnych uproszczeń i modyfikacji, różnice dotyczą tylko trębacza, którego pozbawiono nakrycia głowy) nawiązywała do wyobrażenia herbu Kalisza widniejącego na najstarszej, pochodzącej z 1374 roku. W otoku tej pieczęci - używanej jako pieczęć-stempel - umieszczony był (oddzielony pięcioramienną gwiazdką) napis: "MAGISTRAT MIASTA KALISZA".

obecnie obowiązujący herb miasta Kalisza - zatwierdzony przez Radę Miejską Kalisza w październiku 1990 - roku ściśle nawiązuje do swojego czternastowiecznego pierwowzoru.

1. Najstarsza pieczęć miasta Kalisza pochodząca z 1374 roku.
2. "Pieczęć większa miasta Kalisza pierwszego ustanowienia" powstała około połowy XV wieku.
3. Renesansowa pieczęć miasta Kalisza z XVI wieku.
4. Pieczęć Kalisza z czasów zaboru pruskiego - 1793 rok.
5. Pieczęć władz miejskich z końca XIX wieku (z godłem guberni kaliskiej).
6. Pieczęć miejska ustanowiona w 1925 roku (wg projektu B. Marconiego).
(1 i 3-6 - rys. B. Marconi, 2 rys. W. Kościelniak).

Przy omawianiu pieczęci miejskich Kalisza - ze względu na ograniczoną objętość artykułu - pominięto pieczęcie używane przez ławników oraz burmistrzów i późniejszych prezydentów kaliskich. W przedstawionym opracowaniu oparto się na zbiorach sfragistycznych kaliskiego muzeum oraz opracowaniach A. Chmiela, B. Engelsa, M. Haisiga, K. Stefańskiego.

Jerzy Aleksander Splitt "Pieczęcie miasta Kalisza", w KALISIA, czerwiec 1993