W roku
1983 Polska Akademia Nauk Instytut Geografii i Przestrzennego
Zagospodarowania - Ossolineum, opracowała i wydała jako reprint
"Centralny
Katalog Zbiorów Kartograficznych w Polsce w latach 1576-1870". Wydała także
"Katalog Dawnych Map Rzeczypospolitej" w kolekcji Emeryka Hutten Czapskiego.
W sumie jest to 220 tablic i 377 rycin. Prześledziłem wszystkie te
tablice, które przedstawiają przede wszystkim fragmenty, czy całe mapy od
XVI wieku z uwzględnieniem granic Królestwa Polskiego. Prześledziłem też
mapy, na które naniesiony był Kalisz lub miejscowości Ziemi Kaliskiej.
Opracowane one były przez kartografów rosyjskich, pruskich, francuskich,
austriackich a nawet tureckich (Polska graniczyła niegdyś z Turcją).
W
zbiorach Hutten Czapskiego znajdują się mapy Ptolemeusza przerabiane w XV
wieku, ale nie obejmują one swym zasięgiem terenów z Kalisią. Ale mapa
oparta na Ptomeleuszu a opracowana przez kartografa Wapowskiego uwzględniła
już istniejące w XV wieku miejscowości: Kalis, Pizdry, Turek, Coszmin.
Trzecia mapa z 1540, podobnie jak dwie poprzednie wykonane na deskach
drzeworytniczych wykazują już: Kalys, Coszmin (Koźmin). Dość prymitywna
mapa z 1533, przedstawiająca Europę Środkową, uwzględnia Calisch,
Stawisten, Grabow, Boleslaw, (Bolesławiec) i Vierutz (Wieruszów). Nieco późniejsza
mapa wydana w Antwerpii w 1574 uwzględnia także rzekę Prausne i miejscowości:
Kalis, Olobock, Grabow, Werstadt (Wieruszów), Mickstad, Odelno (Odolanów),
Schildperg (Ostrzeszów), Kampno, nawet Bralin, Sulmiritz, Krutoschin i
Kosmin.
Wielce prymitywna mapa ryta na desce drzeworytniczej w 1561 r., ale wydana
dopiero w 1776 r. wykazuje Kalis prawie u ujścia Prausny do Warty.
Miejscowości takie jak: Kosmin, Odelno, Mickstad, Olobock, Grabow,
Svhildberg czy Kobelgura przedstawione są jako warowne miasta otoczone
fragmentami murów i wieżami kościołów. Ponadto rysunek mapy obrócony
jest północą na południe. Inna mapa (z Biblioteki Watykańskiej, wydana
w Wenecji w 1570) wykazuje Calisię, Kotecz (Chocz), Grabow, który pojawia
się niemal na każdej mapie, jest Odolanow, Kosmin czy Wierussow i Boleslaw.
G. Merkator wydał w Duisburgu mapę Środkowej Europy w 1572 r., na której
wymienia Calisch, Kotecz (Chocz) i Grabow. Cała mapa jest gęsto usiana
nazwami miejscowości. Ten sam wydawca w roku 1595 wykazuje już znacznie więcej
miejscowości z Ziemi Kaliskiej. Bardzo ciekawą mapą jest "Mapa Polski i
Litwy" wydana w Berlinie w 1772. Oprócz wymienionych już poprzednio
miejscowości, pojawia się na niej po raz pierwszy Ostrów. Jest też
wyrysowana granica dawnego województwa kaliskiego.
Inna
ciekawa mapa przedstawia niemal całą Ziemię Kaliską z 1772 r., obejmującą
obszar od Warty na północy do Kotłowa na południu. Najciekawsze jest tu
przedstawienie rzeki Prosny, która od Kalisza płynie trzema korytami, a od
Chocza do ujścia Warty trzema korytami i trzema strumieniami. Nie jest możliwe
opisanie wszystkich map uwzględniających Kalisz i Ziemię Kaliską, ale
np. z mapy z 1832 r. dowiadujemy się dodatkowo, że województwo kaliskie w
Królestwie Polskim ma 5 obwodów (kaliski, koniński, sieradzki, wieluński
i piotrkowski), że ma 11 powiatów: kaliski, wartski, koniński, pyzdrski,
sieradzki, szadkowski, wieluński, ostrzeszowski, częstochowski,
piotrkowski, radomski. Siedzibą powiatu ostrzeszowskiego był Wieruszów. W
województwie było 151 gmin, 294 parafie, 62 miasta, 2588 wsi i 61 4394
mieszkańców, w tym w miastach 113186 a na wsi 501407 mieszkańców. Do
ciekawych map zaliczyć należy plan Kalisza z 1835 r. wykonany na tzw.
zjazd cesarzy z zaznaczeniem na niej rozmieszczonych wojsk pruskich i
carskich na polach po obu stronach Prosny. Grafika dawnych map to oddzielne
dzieło sztuki rytowniczej w drewnie i miedzi. Pełne są one herbów,
postaci alegorycznych, wyszukanych ozdób i dekoracji.
Dla
zilustrowania przedstawiam tytułową kartę mapy topograficznej Królestwa
Polskiego wydaną w 1839 r. przez władze carskie. Przedstawiam także
fragment mapy z deski drzeworytowej z roku 1561; należy zwrócić uwagę na
umiejscowienie Kalisza (Kalis) prawie przy ujściu Prosny do Warty.
Władysław Kościelniak,
Kalisia Nowa nr 7-8/97
|