W Europie zachodniej, a także w środkowej, powstaje w ciągu XII - XIV wieku gęsta sieć ośrodków miejskich, charakteryzujących po dziś Europę. Powstanie nowych miast inicjują królowie, panowie feudalni, zakony i większe miasta. Są to miasta zamknięte, oddalone od wsi. W różnym stopniu wzorują się one na już istniejących modelach. Mniejsze odwzorowują organizację administracyjną miast - państw, przyjmując znane i sprawdzone już zasady organizacyjne i formalne. Zapewniają mieszkańcom wolność osobistą, mają swoje władze wybierane spośród mieszkańców, pozostając jednak w zależności politycznej i jurysdykcyjnej od władzy zewnętrznej pana feudalnego lub większego miasta. Tak dynamiczne kształtowanie się nowych miast w Europie zachodniej przypada jednak na krótki okres - od połowy XII do połowy XIV wieku. Jego zahamowanie powoduje wielki krach ekonomiczny, jaki zaczyna się w latach trzydziestych XIV wieku i trwa do połowy wieku XV. Bezpośrednią tego przyczyną jest czarna zaraza, która ogarnęła w latach 1347 - 1348 Europę, niosąc nie tylko niż demograficzny, ale i gospodarczy. W okresie największego rozwoju średniowiecznych miast rozszerzają się również granice Europy. Od strony wschodniej następuje kolonizacja obszarów położonych za Łabą, gdzie powstają ex novo liczne miasta, a wśród nich Magdeburg czy Halle, które będą miały swój twórczy udział w reformowaniu lub zakładaniu miast na ziemiach polskich.

      Ożywiony proces miastotwórczy na ziemiach polskich rozpoczął się w pierwszych latach XIII wieku i dokonywał się w ciągu XIII - XIV wieku. W pierwszej kolejności objął on Śląsk, a następnie Wielkopolskę. W samej tylko Wielkopolsce w XIII wieku lokowanych było około 40 miast, a blisko 60 w XIV wieku. Na ziemiach polskich powstają one głównie na bazie istniejących już grodów warownych, które poddane zostały reformie ustrojowej w oparciu głównie o wzorzec magdeburski. Lokowane zatem były na prawie magdeburskim. Śląsk wykształcił własny wzorzec, choć z początku dla Henryka Brodatego wzorem ustrojowym dla nowo zakładanych miast był również Magdeburg. Ławnicy magdeburscy instruowali lub rozstrzygali zgłaszane wątpliwości księcia w sprawach stosowania i interpretowania owego prawa. Nie zawsze były one zgodne z jego oczekiwaniami i z tych powodów po konsultacje prawnicze zaczął się zwracać do Halle. Jego prawo, będące odmianą prawa magdeburskiego, po raz pierwszy było zastosowane w Środzie Śląskiej w 1223 r. Odtąd zwane było prawem średzkim i stało się wzorem dla innych osad polskich na Śląsku.

      Wykształcony w XIII wieku ustrój miast i ich władz bez żadnych zmian przetrwał do końca dawnej Rzeczpospolitej. W najogólniejszej strukturze egzystuje nawet do dziś, ulegając mało znaczącym modyfikacjom. Kalisz, choć historycznie dotąd ściśle związany z Wielkopolską, zorganizowany został odmiennie od pozostałych miast wielkopolskich, -na wzór miast śląskich. Stało się to za sprawą Henryka Brodatego, który od 1233 r. stał się jego nowym władcą. Przystąpił on do reorganizacji istniejącego ośrodka grodowo - miejskiego na wzór śląski, gdzie reforma miast była już zaawansowana, w przeciwieństwie do pozostałych ziem polskich, i szczególnie silnie była przez niego popierana. Dotychczas w historiografii przyjmuje się w oparciu o źródła pośrednie, że lokacji Kalisza dokonał Bolesław Pobożny w 1257 r. Tymczasem istnieje wiele przesłanek pozwalających na sformułowanie hipotezy o lokacji Kalisza na nowym prawie przed 1238 r., a więc jeszcze za życia Henryka Brodatego. Gród kaliski został zdobyty i zniszczony przez Henryka w 1233 r., w czasie wojny prowadzonej z księciem wielkopolskim Odonicem. Na podstawie układu pokojowego, zawartego 22 września, Ziemia Kaliska z Kaliszem włączona została do Śląska. Zniszczony gród na Zawodziu nie został przez Henryka odbudowany, ale przeniesiony na rozległą łachę piaszczystą, leżącą ponad kilometr na zachód od Zawodzia. Nowy Kalisz nie był reformowany jak inne miasta wielkopolskie, ale był budowany od podstaw przez kolonistów wywodzących się z miast śląskich, którzy przybyli za Henrykiem, nowym władcą tej ziemi. Osiedlili się w Kaliszu na stałe. Organizowali miasto przestrzennie na wzór miast śląskich, wyposażając je w plac targowy (rynek) i budowle użyteczności publicznej. Przeprowadzono ulice tworzące regularny układ szachownicy. Jego zwarta zabudowa została racjonalnie dostosowana do istniejących warunków przestrzennych, ograniczonych odnogami Prosny.

      Celowym jest w tym miejscu przypomnienie, że termin "lokacja" za czasów Henryka Brodatego oznaczał założenie nowego miasta, czy też reorganizację osady istniejącej, w celu racjonalnego skupienia zabudowań i instytucji miejskich na małej przestrzeni i otoczenia jej wałem lub murem. Owa lokacja była zarazem wprowadzeniem w nich zwyczajów prawnych, które niebawem zaczęto określać jako "prawo niemieckie". W świetle tego można przypuszczać, że lokacja Kalisza była jednorazową akcją łączącą w sobie dwa elementy: założenie miasta zgodnie z wymogami przestrzennymi i ekonomicznymi oraz recepcję prawa miejskiego - średzkiego.

      Na lokację Kalisza w owym czasie wskazuje również fakt, że zasadźcą miasta był przybysz ze Środy Śląskiej o nazwisku Rytwin, który lokował miasto na prawie średzkim. Został on też pierwszym wójtem Kalisza. Także większość występujących w źródłach z drugiej połowy XIII w. mieszczan kaliskich, zajmujących różne stanowiska we władzach miejskich, pochodziła ze Śląska. Owi licznie przybyli koloniści musieli być zwolnieni - zgodnie z ówczesnymi praktykami - od miejscowej jurysdykcji. Wobec nich trzeba było stosować właściwe im zwyczaje prawne i traktować ich zgodnie z przywilejami, jakie zapewne otrzymali (wolność osobista, ustalone powinności i okresowe z nich zwolnienie), skoro zdecydowali się na osiedlenie i zaangażowanie swojego kapitału. Tym prawem było zapewne owo prawo średzkie.


      Przytoczone fakty świadczą jednoznacznie, że lokacja miasta nastąpiła w okresie władania Kaliszem przez Henryka Brodatego. Brakuje jedynie dokumentu potwierdzającego ową lokację. Mógł on nie być wydanym, gdyż Henryka - jak podaje Benedykt Zientara, autor obszernej monografii Henryka Brodatego - cechowała niechęć do biurokracji. Rzadko i niechętnie wystawiał dokumenty. Decyzje podejmował osobiście i ogłaszał na wiecach, zgodnie z prastarym piastowskim zwyczajem. Tak były nadawane grunta i inne uprawnienia. Również lokacja Wrocławia, przeprowadzona w 1214 r., nie była potwierdzona dokumentem. Dopiero kolejna lokacja w 1242 r., związana z odbudową Wrocławia po najeździe i zniszczeniu przez Mongołów, została udokumentowana, ale już przez innego władcę. Wydobyte fakty, logicznie powiązane z ówczesnymi realiami miastotwórczymi, pozwalają na wnioskowanie o rewizję zasadności przypisywania Bolesławowi Pobożnemu lokowania miasta, i to dopiero w 1257 r. Bardziej wiarygodnym i uzasadnionym jest to, że Bolesław Pobożny, nowy władca Kalisza, spadkobierca wielkopolskiej linii Piastów, po objęciu w posiadanie Ziemi Kalisko - Gnieźnieńskiej w 1253 r., potwierdził wcześniej nadane miastu prawa, podobnie jak to uczynił jego następca Przemysł II w 1282 r., a 1298 r. Władysław Łokietek. Za lokowaniem Kalisza jeszcze przed Bolesławem Pobożnym przemawia również i to, że w okresie panowania Przemysła II, co potwierdzają źródła pisane, Kalisz był już w pełni zorganizowanym i znaczącym miastem. Stać było bowiem kaliskich mieszczan na wybudowanie i uposażenie szpitala zakonu św. Ducha, będącego instytucją opieki społecznej typową dla dużych miast średniowiecznych. Także przyjęcie Kalisza w 1292 r. do związku miast hanzeatyckich świadczy o jego wielkości i pozycji w ówczesnym handlu. Wzmianka z 1283 r. o Konradzie, mistrzu cechu piekarzy, wskazuje na istnienie - skoro funkcjonował oddzielny cech piekarzy - bardzo licznego rzemiosła zorganizowanego w kilku cechach branżowych. Wzmianki z tego samego czasu potwierdzają fakt istnienia w Kaliszu licznej grupy bogatych mieszczan. Również stosunkowo wcześnie powołana była rada miejska z jej przewodniczącym i rajcami, co potwierdzają dokumenty z 1283 r.

      Z braku dokumentów rzeczywisty czas lokacji miasta potwierdzić mogą tylko wykopaliska na terenie nowego Kalisza, których jak dotąd nie przeprowadzono, nie licząc epizodycznego wykopaliska w latach sześćdziesiątych przy ul. Targowej, potwierdzającego jedynie bogatą i różnorodną działalność produkcyjną miejskiego rzemiosła z połowy XIII w.

KAZIMIERZ WOJCIECHOWSKI, Kalisia Nowa nr 4/2000