W okresie przedimmunitetowym i przedlokacyjnym (XI-XII w.) wczesnośredniowieczny Kalisz przeżywał czasy rozkwitu i świetności. Jako ośrodek grodowy rozległej kasztelanii, a następnie stolica księstwa dzielnicowego i ulubiona siedziba władców Wielkopolski (zwłaszcza Mieszka Starego) - staje się ważnym centrum władzy państwowej: administracyjnej, sądowej i wojskowej. Pełnię władzy dzierżył wówczas książę, który sądził sam lub w otoczeniu dobranych dowolnie asesorów, niekiedy zaś wyręczał się w sprawowaniu sądów wyznaczonym urzędnikiem dworskim (iudex curiae).
      W sprawach mniejszej wagi, nie zastrzeżonych do wyłącznej jurysdykcji książęcej, sprawował sądy kasztelan kaliski, posiadający również uprawnienia o charakterze policyjnym. Natomiast na miejscu słynnego wówczas "targu kaliskiego" (położonego na skrzyżowaniu dróg handlowych, łączących Pomorze ze Śląskiem i Wielkopolskę z Małopolską) rozpoznawał liczne sprawy sędzia grodowy (iudex castri), jako wysłannik kasztelana.
      W latach pięćdziesiątych XIII wieku książę Bolesław Pobożny lokuje nowe miasto w Kaliszu na lewym brzegu Prosny - według prawa średzkiego, a więc jedynie pośrednio na prawie niemieckim według wzorów z Magdeburga. I odtąd wójt kaliski, zależny jedynie od księcia, był głównym filarem władzy w mieście. Przywilej lokacyjny poddaje jego jurysdykcji miasto oraz okoliczne wsie: Tłokinię, Tyniec, Borków, Rusów, Kokanin, Majków, Piwonice i Dobrzec, a następny przywilej z 1282 r. - także Stare Miasto (antiqua civitas), które dotychczas rządziło się prawem polskim. Wójt sprawował sądy przy pomocy tzw. ławy miejskiej, której przewodniczył, sam natomiast rozpoznawał drobniejsze sprawy cywilne oraz wykonywał funkcje policyjne i śledcze (ścigał i więził przestępców).
     Po emancypacji mieszczanie kaliscy w 1360 r. wykupują wójtostwo z rąk dziedzicznych wójtów, Mikołaja Barana i Jana Młodzieńca i w 1365 r. uzyskują z rąk króla Kazimierza Wielkiego uprawnienia jurysdykcyjne dla rady miejskiej. Ta ostatnia ustanawia tzw. wójta sądowego, już jako swego urzędnika. Sąd miejski przechodzić będzie jeszcze wiele dalszych reform, funkcjonując przez kilka wieków. 
      Aktem wielce humanitarnym i niezwykle - jak na owe czasy - tolerancyjnym jest statut króla Bolesława Pobożnego dla Żydów w 1264 r., wydany po raz pierwszy w Kaliszu i będący następnie wzorem przy regulowaniu sytuacji publiczno-prawnej gmin żydowskich w całym kraju. Przywileje statutu zapewniły licznej już wówczas w mieście społeczności żydowskiej daleko idącą ochronę prawną, a także własne sądownictwo. Postanowienia statutu zyskały niebawem prawo obywatelstwa w całej Wielkopolsce, a następnie - po zatwierdzeniu przez króla Kazimierza Wielkiego w roku 1334 - w reszcie kraju. 
      Przywilejem z października 1283 r. książę Przemysław II ustanawia w Kaliszu wyższy sąd prawa niemieckiego dla okręgu sądowego obejmującego, poza Kaliszem, miasta: Konin, Nowe Miasto, Pleszew, Żerków, Kotlin, Orlę, Koźmin, Wieluń i Bolesławiec. Sądy tych miast obowiązane były odtąd stosować prawo postępowania sądowego według wzorów sądu kaliskiego, od orzeczeń którego nie wolno już się było odwoływać. Na tle takiej wysokiej rangi miasta zaczęło się w latach następnych wykształcać pojęcie "prawa kaliskiego", na które powoływał się także w dokumentach lokacyjnych sam panujący. Na przykład książę Przemysł II w przywileju z 1285 r. zezwolił na lokację miasta Ryszewa sub fonna civitas nostrae Kalis. Kompetencje rzeczowe sądu miejskiego w Kaliszu rozszerzone zostały o tzw. prawo miecza - prawo sądzenia najpoważniejszych spraw karnych, zastrzeżonych dotychczas do wyłącznej kompetencji sądu książęcego (iudicia maiora). Prawo miecza sądu kaliskiego potwierdzone zostało przez króla Władysława Łokietka, który przywilejami z lat 1298 i 1299 przyznał sądom miast: Kalisza, Gniezna, Poznania i Pyzdr prawo "dowolnego karania zbójców i złoczyńców". Wymienione miasta zawierają odtąd liczne układy w sprawie wspólnego ścigania przestępców, przy czym na uwagę zasługuje zwłaszcza "przymierze" z 1302 r. zatwierdzone aktem królewskim.
      Restytuujący zjednoczoną władzę królewską Władysław Łokietek ustanowił w Poznaniu w 1314 r. swego namiestnika - starostę generalnego Wielkopolski, wyposażonego we władzę administracyjną, sądową i wioskową nad terenem województw: poznańskiego, kaliskiego, gnieźnieńskiego i inowrocławskiego. Starosta generalny sądził sprawy kryminalne z tzw. czterech artykułówˇ - za zgwałcenie kobiety, rabunek na drodze publicznej, podpalenie i najście domu. Burgrabia ziemski kaliski (burgrabia terrestris) rozpoznawał w grodzie drobniejsze sprawy cywilne. Jednakże już w roku 1348 król, pod naciskiem możnowładców z południowo-wschodniej Wielkopolski, ustanowił w Kaliszu drugiego starostę, wyposażonego także w kompetencje sądowe z zakresu "czterech artykułów". Po stłumieniu buntu Maćka Borkowica Kazimierz Wielki przywrócił znów jednego starostę w Poznaniu - dla całej Wielkopolski. Ponieważ starosta poznański rzadko zjeżdżał na sądy do Kalisza, przeto zmuszony był w 1523 roku ustanowić tutaj swego stałego zastępcę, tzw. surogatora. Odtąd też właściwie można mówić o wykształceniu się samodzielnego sądu grodzkiego kaliskiego, jako stanowego sądu szlacheckiego, którego działalność sięga czasów rozbiorów.
      Za wydarzenie wewnątrzpolityczne doby kazimierzowskiej i zarazem "proces tysiąclecia" w historii sądownictwa kaliskiego schodzić może sesja sądu królewskiego w głośnej sprawie Borkowica. Wojewoda poznański Maćko Borkowic za przewodzenie w konfederacji rycerstwa wielkopolskiego w 1352 r. oraz za udział w zamordowaniu stronnika króla - kasztelana gnieźnieńskiego Beniamina wygnany został z kraju i przebywał na Śląsku do 1356 r. Na skutek okazanej mu łaski powrócił z wygnania w 1358 r. i w Sieradzu tegoż roku złożył przysięgę na wierność królowi. Dumny możnowładca nie ugiął się jednak przed wolą panującego i spiskował dalej przeciwko jego władzy wśród awanturniczych sfer Wielkopolski. Tutaj też powtórnie dosięgła Borkowica karząca ręka sprawiedliwości. Tym razem Kazimierz Wielki okalał się nieubłagany i uwięzionego w Kaliszu wojewodę osądził osobiście, skazując go na śmierć przez zagłodzenie. Przewieziony w kajdanach do Olsztyna, zmarł Borkowic w lochach tamtejszego zamku, prawdopodobnie 9 lutego 1360 r. Ten surowy wyrok królewski obezwładnił opozycję i pozwolił niebawem przywrócić w dzielnicy wielkopolskiej należyty rad i spokój. 
      Za panowania Kazimierza Wielkiego wykształcił się w Kaliszu stanowy sąd ziemski, działający na rokach wielkich i małych, zwoływanych kilka razy do roku, osobno dla województwa kaliskiego. Sąd ten stanowił w zasadzie kontynuację dawnego sądu wiecowego z okresu władzy książęcej. Rozpoznawał ważniejsze sprawy cywilne ze względu na przedmiot sporu lub też ze względu na osoby w sporze występujące. Ostatnie wielkie roki sądu ziemskiego kaliskiego odbyły się w roku 1430, natomiast funkcjonowały nadal małe roki, tzw. roczki sądu ziemskiego najpierw pod przewodnictwem burgrabiego, a następnie (na podstawie konstytucji z 1505 r.) zwoływane pod imieniem królewskim, ale już jako swego rodzaju sąd samorządowy stanu szlacheckiego. Działalność kaliskiego sądu ziemskiego zanika ostatecznie w ciągu XVII wieku. 
       Duże znaczenie miał kaliski sąd grodzki, działający w latach 1523 - 1793. Władzę zwierzchnią nad tym sądem sprawował zastępca starosty generalnego - surogator. W sądzie urzędował stale sędzia grodzki, a okresowo zasiadali w nim także sędziowie wybierani na sejmikach. Sąd grodzki począł z czasem przejmować częściowo uprawnienia sądu ziemskiego w sprawach cywilnych, które mógł rozpatrywać w każdym czasie, podczas gdy sąd ziemski rozpoznawał sprawy na rokach lub roczkach, rzadko zwoływanych. Do sądu grodzkiego należała egzekucja wyroków sądów państwowych. Zdarzało się, że sąd ten rozpatrywał spory pomiędzy mieszczanami i szlachtą, a wyjątkowo także i skargi obywateli miasta od orzeczeń sądu wójtowskiego oraz skargi poszczególnych cechów od uchwał władz miejskich. Pracami funkcjonującej przy sądzie kancelarii grodzkiej kaliskiej kierował regent, mający do pomocy susceptantów. Z roku 1742 pochodzi znany regulamin prac kancelarii kaliskiej. Istotną rolę kancelarii określały jej uprawnienia oblutowania, tj. wpisywania do akt grodzkich dokumentów w celu nadania im mocy prawnej.
      W czasach Księstwa Warszawskiego (1807 r.) w Kaliszu, jako grodzie stołecznym departamentu kaliskiego, obejmującego teren aż trzynastu powiatów (kaliski, koniński, wartski, szadkowski, sieradzki, piotrkowski, radomski, częstochowski, wieluński, ostrzeszowski, odolanowski, pilecki, lelowski; dwa ostatnio wymienione powiaty zostały odłączone, przechodząc pod władzę Austrii), powstają sądy: Trybunał Cywilny I Instancji, pod którego jurysdykcję podlegały sądy pokoju w Kaliszu, Warcie, Koninie, Pyzdrach, Sieradzu, Szadku, Wieluniu, Częstochowie, Piotrkowie i Noworadomsku, oraz Sąd Policji Zwykłej (dla sądów policji "prostej" w Kaliszu, Koninie, Warcie, Sieradzu i Pyzdrach). W 1803 r. odbyły się w mieście uroczystości związane z wprowadzeniem w życie kodeksu Napoleona. Na przełomie lat 1820 - 1821 sądy kaliskie otrzymały okazałą siedzibę w gmachu klasycystycznym, wybudowanym przy alei Józefiny (obecnie aleja Wolności 13), zwanym Pałacem Trybunalskim. Według projektów Marconiego wzniesione zostało w 1842 r. więzienie przy ul. Łódzkiej 1. Trybunał kaliski funkcjonował w mieście po rok 1813, w którym stało się ono siedzibą władz województwa kaliskiego, oraz po roku 1837, gdy miasto zostało przekształcone w stolicę guberni kaliskiej. Po włączeniu w 1844 r. guberni kaliskiej do guberni warszawskiej, jedynie Trybunał podtrzymywał dawną rangę miasta, jako centrum rozległej okolicy.
Na podstawie ustawy sądowej, obowiązującej w Królestwie Polskim od 1 lipca 1876 r., utworzono w Kaliszu Sąd Okręgowy z wydziałami: karnym, cywilnym i hipotecznym, właściwy dla całej guberni kaliskiej (przywróconej w 1866 r.), podzielonej na dwa obwody sądowe: kaliski (dla powiatów - kaliskiego, sieradzkiego, tureckiego i wieluńskiego) i kolski (dla powiatów - kolskiego, konińskiego, łęczyckiego i słupeckiego). Ponadto w mieście odbywały się Zjazdy Pokoju, stanowiące drugą instancję sądową dla sędziów pokoju i sądów gminnych. Przy Sądzie Okręgowym urzędowali sędziowie śledczy do spraw szczególnej wagi, prokuratorzy, rejenci, adwokaci i prywatni obrońcy oraz komisarze sądowi. Tradycje tego sądu stanowić będą w przyszłości oparcie dla utrzymania w Kaliszu Sądu Okręgowego w dwudziestoleciu międzywojennym oraz po wyzwoleniu w 1945 r., aż po czasy reformy sądownictwa powszechnego z 1950 r.

Dr Bogdan Bladowski, kwartalnik "Kaliszanie w Warszawie", nr 2, rok 1992