MIESZKO III - z racji swojego długiego życia zwany Starym - urodził się ok. 1126 roku. Był synem księcia Bolesława III Krzywoustego i jego drugiej żony Salomei, hrabianki Bergu w Szwabii. W chwili śmierci ojca (1138) Mieszko miał 12 lat. Jego młodość upłynęła na zamku w Łęczycy w pobliżu matki i w otoczeniu licznego rodzeństwa.

Patena kaliska Mieszka III Starego (gif 80317 bytes)

Romańska patena kaliska Mieszka III Starego, wykonana przed 1200, fundowana przez księcia dla klasztoru cystersów w Lądzie. Na rewersie przedstawione są postacie św. Mikołaja, Mieszka III Starego, Opata Szymona z Lądu i popiersia złotnika Konrada z Lądu. Obecnie znajduje się w skarbcu katedry w Kaliszu. Jej replika podarowana została w czerwcu 1997 Ojcu Świętemu Janowi Pawłowi II podczas Jego pielgrzymki do sanktuarium św. Józefa.

Zgodnie z testamentem zmarłego księcia, polegającym na systemie senioratu, państwo polskie zostało podzielone między synów. Najstarszy Władysław II Wygnaniec, obok Śląska który stał się jego dzielnicą dziedziczną, objął dzielnicę senioralną z Krakowem i Gnieznem oraz Ziemią Lubuską.

W skład dzielnicy senioralnej weszła początkowo ziemia kaliska, która dopiero w 1146 roku znalazła się w obrębie macierzystej Wielkopolski. Mieszko otrzymał zachodnią Wielkopolskę z Poznaniem, a Bolesław Kędzierzawy - Mazowsze z częścią Kujaw. Władysław, dzięki swojej pozycji princepsa, był zarówno wewnątrz kraju i na zewnątrz niekwestionowanym księciem całej Polski. Takie rozwiązanie miało uchronić kraj przed wojną domową, zachować jednolitość władzy politycznej oraz zabezpieczyć młodszym synom udział we władaniu i dochodach państwa. Niestety statut dynastyczny, zwany potocznie "Testamentem Krzywoustego" nie spełnił oczekiwań ustawodawcy. Nie uchronił po jego śmierci kraju przed walkami wewnętrznymi. Już w latach 1142-1146 Mieszko wraz z Bolesławem występował przeciwko najstarszemu bratu, który dążył do przywrócenia i zachowania jedności ziem polskich. W wyniku przegranej bitwy z wojskami książąt juniorów pod Poznaniem w 1146 roku, Władysław został zmuszony do opuszczenia Polski. Jego żona, Agnieszka nie zdołała też obronić stolicy dzielnicy senioralnej Krakowa i podążyła za mężem na wygnanie. W tej sytuacji tron seniora i zarząd nad Śląskiem przejął Bolesław IV Kędzierzawy.
Mieszko pozostał jego sojusznikiem, a po śmierci brata w 1173 roku, jako najstarszy Piastowicz, objął dzielnicę senioralną, jednocząc pod swoją władzą Wielkopolskę i Małopolskę. Z braci żył jeszcze tylko najmłodszy Kazimierz, zwany później Sprawiedliwym, posiadający dotychczas małą dzielnicę w Wiślicy. Mieszko oddał mu, pozostawioną przez bezpotomnego Henryka i nieprawnie przetrzymywaną dotąd przez seniora, dzielnicę sandomierską. Mazowsze i Kujawy dostał małoletni syn Kędzierzawego Leszek.
     Mieszko rządził nie tylko we własnej dzielnicy i w posiadłościach senioralnych, ale miał decydujący głos w całej Polsce. Występował jako "dux maximus", a na monetach pojawił się nawet napis "Król Polski". Mieszko odnowił też zwierzchnictwo nad Pomorzem Zachodnim. Wszystkie jego działania zmierzały do przywrócenia zachwianego autorytetu władzy monarszej. Rządy Mieszka III jako księcia zjednoczonej Polski nie trwały jednak długo. Na skutek spisku możnowładców, w 1177 roku, utracił władzę na rzecz Kazimierza. Do spisku przystąpił też najstarszy syn Mieszka - Odon, który zaskoczył ojca buntem w samej Wielkopolsce. Fakt ten spowodował, że Mieszko musiał szukać schronienia na Śląsku, następnie w Niemczech. Wreszcie z pomocą Pomorzan i swoich stronników w Wielkopolsce zdołał w 1182 roku wrócić do Gniezna i odzyskać Wielkopolskę, przy dyskretnej aprobacie Kazimierza. Przez następne lata toczył wytrwale walkę o przejęcie pozostałych dzielnic, a szczególnie Krakowa z Małopolską. Na tron krakowski powracał jeszcze trzykrotnie, ale tylko na krótko w 1191, 1198-1199 i w 1202 roku, w którym zmarł jako książe - princeps. W czasie tych wszystkich wysiłków i starań o odzyskanie utraconego tronu senioralnego Mieszko III coraz częściej i dłużej przebywał w Kaliszu, który przez to nabierał charakteru miasta stołecznego.
     Mieszko III Stary po długich latach zmagań i walk o tron krakowski zmarł w Kaliszu 13 marca 1202 roku. Pochowany został obok syna Mieszka Mieszkowica w kolegiacie Św. Pawła Apostoła.
     Walczący o likwidację rozdrobnienia dzielnicowego, Mieszko III uważany jest za ostatniego przedstawiciela rządów silnej ręki w Polsce. Rządy swoje wypełnił nieustępliwą walką o prestiż własny i władzy zwierzchniej, starając się o utrzymanie jedności i władzy państwa polskiego.

Opracował Jerzy Bielawski

Jak uczcić Mieszka?

...Tak więc Mieszko Stary posiadłszy Kraków rządził silnie, lecz wkrótce stało się w pokoju miejsce jego. Umarł zaś w Kaliszu roku Pańskiego 1202 i pochowano go w założonym przez niego kościele Świętego Pawła w grobowcu jego syna Mieszka... "Kronika Wielkopolska"

W połowie marca mija osiemsetna rocznica śmierci władcy najbardziej zasłużonego dla rozwoju wczesnośrednio-wiecznego "grodu nad Prosną" - Mieszka III. Zwano go Starym ze względu na rzadko spotykaną w tamtych czasach długowieczność (1122/1125-1202). Być może dożył nawet osiemdziesięciu lat. Za jego rządów, przypadających na drugą połowę wieku XII, Kalisz jako stolica ziemi i księstwa kaliskiego przeżywa okres świetności. Panowanie "księcia całej Polski" przyczynia się do szybkiego rozwoju regionu. Dwunastowieczna aglomeracja kaliska obejmowała wówczas gród z kolegiatą pod wezwaniem Świętego Pawła i podgrodzie z kościołem Świętego Wojciecha na Zawodziu, a także osadę targowo-rzemieślniczą na dzisiejszym Starym Mieście ze świątynią Najświętszej Marii Panny oraz inną - na obecnym Rypinku z kościołem Świętego Gotarda. Nieco dalej - na tak zwanym Wydartem (w miejscu szpitala przy ulicy Poznańskiej) istniał zapewne dwór możnowładcy, a w Kościelnej Wsi osada z klasztorem Premonstratensów (Norbertanów) i kościołem Św. Wawrzyńca. Gród na Zawodziu w Kaliszu był punktem centralnym osiedli wchodzących w skład przedlokacyjnego miasta wczesnośredniowiecznego, którego okres rozkwitu przypada na czasy Mieszka III Starego. Za jego panowania miały miejsce poważne zmiany w zabudowie i rozplanowaniu Zawodzia. O tych licznych i dużych inwestycjach informują nas zachowane przekazy pisane, potwierdzane przez prowadzone od szeregu lat wykopaliska. Poszukiwania archeologiczne skupiały się głównie, choć nie wyłącznie, na badaniach grodu.

Z inicjatywy Mieszka Starego około roku 1145 na grodzie kaliskim, w części północno-wschodniej, wzniesiono okazałą budowlę sakralną - kolegiatę pod wezwaniem Św. Pawła. Podnosiła ona rangę i znaczenie Kalisza. O tym doniosłym fakcie, jednej z najznakomitszych fundacji mieszkowych, wspomina "Kronika Wielkopolska": ...Będąc jeszcze w młodzieńczym wieku założył on w roku Pańskim 1145 i z dóbr swoich dostatecznie wyposażył opactwo w Lądzie, zakon cystersów. W Kaliszu zaś ufundował i wybudował na cześć św. Pawła kościół z ciosowych kamieni... Jak wykazały badania archeologiczno-architektoniczne, była to budowla jednonawowa (o wymiarach około 30 na 15 m), z prezbiterium zamkniętym półkolistą absydą i dużą czworoboczną wieżą od zachodu. Ściany zbudowano z łączonych zaprawą wapienną ciosów piaskowca kwarcytowego, wydobywanego w owych czasach w Brzeźnie koło Konina. Liczne kamienne detale architektoniczne, jak również fragmenty wielobarwnych witraży podkreślają reprezentacyjny charakter świątyni i świadczą o wysokim kunszcie ówczesnych budowniczych. Prawdopodobnie jeszcze w drugiej połowie XII wieku, kiedy książę odzyskał ziemie całej Wielkopolski i stworzył w Kaliszu swoją rezydencję, w zachodniej części kościoła wzniesiono lożę emporową - rodzaj galerii dla władców i dostojników.

Według "Kroniki Wielkopolskiej" kolegiata kaliska stała się miejscem spoczynku starego księcia i jego syna, również Mieszka. Zdobycie Kalisza w 1233 roku przez księcia śląskiego Henryka Brodatego, zburzenie i przeniesienie grodu na nowe miejsce, zapoczątkowało upadek Zawodzia. Do całkowitego zniszczenia obiektu przyczynił się najazd Krzyżaków na Wielkopolskę w roku 1331. Wydarzenia te zrelacjonował kronikarz polski Jan Długosz: A gdy miasto Kalisz z dawnego miejsca, na którym podówczas się znajdowało, w inne, kędy teraz leży, przeniesiono, kolegiata także z kościoła Św. Pawła do kościoła kolegiackiego Marii Panny przeniesiona została, po czym budowa św. Pawła upadła i zniszczała, a z nią i grób książęcy, który mieszkańcy tameczni pokazują wprawdzie, ale gdzie by był z pewnością nie wiedzą.

Zły stan zachowania jednego z najcenniejszych zabytków architektury sakralnej to skutek działalności "poszukiwaczy skarbów" i wy-dobywania przez miejscową ludność kamienia z kolegiaty, jako surowca budowlanego. Działania te rozbudzała jedna z legend kaliskich, zgodnie z którą panuje powszechne przekonanie, iż książęta kaliscy zostali pochowani w złotych trumnach. Dwa obiekty, zniszczone w znacznym stopniu, odkryte podczas I etapu prac w absydzie kolegiaty, przez Iwonę i Krzysztofa Dąbrowskich zinterpretowano jako pochówki Mieszka Starego i jego syna Mieszka Kaliskiego. W grobie utożsamianym z pochówkiem "księcia całej Polski" znaleziono wówczas pozłacane blaszki oraz srebrny denar. W drugim - identyfikowanym jako grób Mieszka Mieszkowica odsłonięto pozostałości drewnianego krzyża, obłożonego brązową blachą, powleczoną złotą folią. Znaleziona w trakcie badań niewielka ilość kości ludzkich, nie pozwala niestety na bezsporne wskazanie miejsca spoczynku obu książąt. Na podstawie wyników badań przeprowadzonych w latach dziewięćdziesiątych, nie wyklucza się możliwości istnienia niegdyś w koś-ciele oddzielnej, zamkniętej przestrzeni, w której byłyby usytuowane grobowce.

Za panowania Mieszka w grodzie kaliskim najpewniej wzniesiono także książęcą rezydencję - palatium. Jedynie dzięki wykopaliskom można by ustalić lokalizację i wielkość założenia. Odsłonięcie tej budowli pozwoliłoby rozstrzygnąć kwestię, czy kolegiata Św. Pawła spełniała również funkcję kaplicy dworskiej, czy też sprawowała ją inna, dotąd nie odkryta świątynia. Rządy Mieszka Starego były przełomowym okresem w historii pieniądza polskiego we wczesnym średniowieczu. W tym czasie zrezygnowano z bicia dwustronnych małych denarów na rzecz brakteatów - jednostronnych monet, produkowanych na dużych, cienkich blaszkach. Wprowadzono też wtedy obowiązkową wymianę pieniądza, polegającą na zamianie w stosunku "jedna za jedną", starszych i cięższych monet na lżejsze. Dzięki temu zyski księcia z bicia monet były bardzo duże, ku nie-zadowoleniu poddanych - zwłaszcza możnowładców - czyli tych, którzy dysponowali "gotówką". Z czasów Mieszka bardzo interesujące są monety z napisami hebrajskimi, bite dla księcia w Wielkopolsce przez mincerzy żydowskich. Jest to wyjątek w polskiej tradycji menniczej, ponieważ aż do 1814 roku posługiwano się niemal wyłącznie legendami opatrzonymi pismem łacińskim. Jednym z takich przykładów pieniądza produkowanego przez żydowskich dzierżawców mennic jest brakteat z napisem JUSEF/BAR JEHUDA/ HA KOHEN/KALISZ (Józef, syn Judy, z pokolenia kapłańskiego w Kaliszu), który pozwala przypuszczać, że warsztat menniczy Mieszka i jego syna działał w Kaliszu, w grodzie na Zawodziu.

Mieszko III Stary w roku 1200 był fundatorem srebrnej pateny dla klasztoru cystersów w Lądzie, którą wykonał złotnik - mistrz Konrad. Obecnie znajduje się ona w skarbcu kaliskiej Bazyliki p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Replikę pateny ofiarowano papieżowi Janowi Pawłowi II podczas pielgrzymki w 1997 roku. Mieszko, który czterokrotnie obejmował rządy w Krakowie, nie był tam szczególnie lubiany, jeden z powodów przytoczyliśmy wyżej, do tego oskarżano go o stosowanie nadmiernie wysokich podatków, kar itp. Trzykrotnie musiał zrezygnować. Po części mściły się też jego własne knowania przeciw Władysławowi II (Wygnańcowi), osłabiające już wcześniej porządek ustawy sukcesyjnej (tak zwanego testamentu) ich ojca - Bolesława Krzywoustego. Ponadto mieszkowa wizja państwa, sprawowania rządów, a nawet zapewne upodobania w zakresie architektury lub estetyki nie odpowiadała realiom ówczesnej Polski. Nie wypaliły też jego próby stworzenia mocnych sojuszy, dzięki rozmaitym koligacjom rodzinnym (m. in. z cesarzem niemieckim Fryderykiem Barbarossą, księciem czeskim Bolesławem, księciem lotaryńskim, książętami Pomorza i Rugii, księciem halickim). Pierwszą żoną Mieszka była Elżbieta, córka Beli II, króla węgierskiego, miał z nią pięcioro dzieci - Odona, Stefana, Wierzchosławę-Ludmiłę, Judytę i Elżbietę. Druga żona - Eudoksja, to córka Izasława II - wielkiego księcia kijowskiego, a ich pięcioro dzieci to: Bolesław, Mieszko, Władysław III Laskonogi, Salomea i Anastazja. Trzecią jego żoną miała być "księżniczka brabancka" Adelajda.

Różnorodne zabytki archeologiczne odkryte na grodzie kaliskim świadczą o istnieniu we wczesnym średniowieczu licznych warsztatów rzemieślniczych specjalizujących się między innymi w produkcji garncarskiej, rogowiarskiej, kamieniarskiej czy też wyrobów z żelaza. Odsłonięte dotychczas budowle i bogate zespoły przedmiotów codziennego użytku, potwierdzają wysoką rangę Zawodzia jako ważnego ośrodka politycznego, administracyjnego, gospodarczego i religijnego - jednego z głównych ośrodków wczesnopiastowskiego państwa. Pomimo tak znaczących, i ważnych znalezisk, ośrodek grodowo-miejski w Kaliszu kryje jeszcze wiele niespodzianek, czekających na swojego odkrywcę.

Systematyczne prace wykopaliskowe na terenie grodziska na Zawodziu, położonego obecnie w południowej części Kalisza, prowadziła w dwóch etapach (1958-1965 i 1983-1992) kaliska placówka Instytutu Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk (obecnie Instytut Archeologii i Etnologii PAN). W roku 2001 dzięki funduszom pozyskanym z Urzędu Miasta w Kaliszu, zostały podjęte przez IAiE PAN w Warszawie przy współudziale Muzeum Okręgowego Ziemi Kaliskiej kolejne prace badawcze na Zawodziu oraz Starym Mieście, gdzie ujawniono relikty XI-wiecznej osady produkcyjnej na terenie zajętym obecnie przez firmę "Servisco". Najlepszą formą uczczenia pamięci żądnego władzy "księcia całej Polski" byłaby kontynuacja rozpoczętego etapu prac archeologicznych. Nowy program badawczy przewiduje wykopaliska w obrębie całego kaliskiego skupiska osadniczego. Koncetrując się głównie na terenie Zawodzia (dla uchwycenia grobli prowadzącej do grodu, a także ustalenia kształtu i wielkości wieży obronnej w linii wałów) oraz Starego Miasta (w celu lokalizacji reliktów kościoła NP Marii), stwarza on możliwość pozyskania nowych interesujących źródeł poznawczych i przygotowania pełnej monografii "wczesnomiejskiego" Kalisza.

Hołd dla Mieszka III, głównego budowniczego wczesnośredniowiecznej aglomeracji miejskiej, może stanowić równocześnie kontynuowanie prac rozpoczętych nad zagospodarowaniem Zawodzia jako rezerwatu archeologicznego, poczynając od jednego z najcenniejszych zabytków Kalisza, kolegiaty pod wezwaniem Św. Pawła. Formą czczenia pamięci władcy Wielkopolski, są organizowane przez Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej wraz z Bractwem Rycerskim Ziemi Kaliskiej plenerowe imprezy edukacyjne promujące czasy średniowiecza: Jarmark Archeologiczny i Biesiada Piastowska. W tym roku będą one nawiązywały do czasów panowania Mieszka Starego. W roku 2000 podczas pierwszego spotkania bractw rycerskich z całej Polski, na terenie Zawodzia posadowiono drewnianą rzeźbę Mieszka Starego, wykonaną przez kaliskiego plastyka Jarosława Romaniuka, która zapoczątkowała galerię rzeźb postaci historycznych związanych z Kaliszem. MOZK wspólnie z IAiE PAN w Warszawie planuje zorganizować ogólnopolską sesję popularno-naukową poświęconą czasom Mieszka Starego.

Tadeusz Baranowski, Adam Kędzierski, Leszek Ziąbka
Kalisia Nowa nr 2 luty 2002