Halina Sutarzewicz

      Urodziła się 13 września 1909 roku w Kaliszu jako córka Tomasza i Gabrieli Eugenii z Nieżychowskich. Ojciec jej był wyższym urzędnikiem miejskim, a matka zajmowała się domem i wychowaniem dwóch córek: Haliny i Ireny.
      W Kaliszu, a następnie w Koninie, upłynęły jej najwcześniejsze lata dzieciństwa. W okresie pierwszej wojny światowej przebywała wraz z całą rodziną w Rosji i tam też rozpoczęła swoją szkolną edukację. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w roku 1918, powróciła wraz z rodziną do Kalisza, gdzie kontynuowała krótko naukę na szczeblu podstawowym.
      Miasto leżało w gruzach, zamienione w jedną wielką ruinę w wyniku bezmyślnego bombardowania artyleryjskiego przez Prusaków. Ojciec jej, który zobaczył wyludniony i zrujnowany Kalisz, postanowił pozostać i przyczynić się do jego odbudowy. Ponieważ był doświadczonym urzędnikiem, bowiem wiele lat przepracował w administracji, powierzono mu kolejne nowe wydziały do zorganizowania w urzędzie miejskim. Zmarł przedwcześnie.
      W roku 1919 Halina Sutarzewicz wstąpiła do pierwszej klasy Państwowego Gimnazjum im. Anny Jagiellonki w Kaliszu, które ukończyła w roku 1927 otrzymując świadectwo dojrzałości. Nie od razu wybrała zawód nauczycielski, najpierw marzyła o dziennikarstwie, potem o prawie, ale ten pierwszy wydawał się jej zbyt trudny, drugi zaś przestał nęcić, gdyż w końcu doszła do wniosku, że nie nadaje się ani na prokuratora czy sędziego, którzy wymierzają kary, ani na adwokata, który nie zawsze broni niewinnych. Wybrała polonistykę, ponieważ interesowała się literaturą. W roku otrzymania matury rozpoczęła studia na wydziale humanistycznym Uniwersytetu Poznańskiego, które ukończyła w 1932 roku utyskując tytuł magistra filozofii w zakresie filologii polskiej. Tak więc otrzymała gruntowne wykształcenie humanistyczne. Matka wydała na jej naukę wszystkie oszczędności, mimo iż przez pewien czas Halina Sutarzewicz miała przyznane stypendium miejskie Kalisza, zapewne za zasługi ojca dla miasta.
      Wrodzona inteligencja oraz talenty humanistyczne powodowały, że już w szkole średniej czyniła pierwsze próby literackie i aktorskie. Udzielając się w teatrze szkolnym m. in. zagrała w 1926 roku główną rolę w przedstawieniu "Fircyk w zalotach" Franciszka Zabłockiego, natomiast w czasie studiów kontynuowała swoje zamiłowania biorąc czynny udział w życiu artystycznym studentów. Recytowała również wiersze w programie radiowym razem z profesjonalistami.
      Czas studiów to okres wytężonej nauki oraz zainteresowanie się związkami literatury z innymi dziedzinami humanistyki np. muzyką, malarstwem itd. oraz ich wzajemnych wpływów na powstanie i zaakcentowanie "ducha epoki". Znaczący wpływ na takie pojmowanie dziejów literatury zaszczepił Halinie Sutarzewicz prof. Roman Pollak, wybitny znawca literatury staropolskiej i znakomity wychowawca młodych, przyszłych polonistów. Pod jego wpływem podjęła się bardzo ambitnego zadania i swą pracę magisterską poświęciła analizie bardzo mało znanego utworu literackiego Adama Korczyńskiego z XVII w. pt. Oblężenie Jasnej Góry Częstochowskiej, z czasów najazdu szwedzkiego na Polskę. Studenckie życie wypełniają również nowe młodzieńcze przyjaźnie, kontynuacja wcześniejszych już zamiłowań do wycieczek krajoznawczych.
      Po ukończeniu studiów i powrocie do rodzinnego Kalisza, odbyła dwuletnią, bezpłatną praktykę nauczycielską (w latach szkolnych 1933 /34 i 1934/35) w swej macierzystej szkole tj. w Państwowym Gimnazjum im. Anny Jagiellonki i to właśnie wtedy skrystalizował się w niej pogląd, że zostanie nauczycielką języka polskiego. Po odbyciu praktyki złożyła w listopadzie 1936 roku egzamin przed Komisją Egzaminów Państwowych w Poznaniu i otrzymała dyplom nauczycielski z prawem do nauczania w szkołach średnich.
      Wyposażona w dwa dyplomy, tytuł magistra i licencję zawodową nauczyciela, rozpoczęła poszukiwanie pracy. Nie było jednak to łatwe. Przez rok utrzymywała się głównie z udzielania korepetycji i krótkich zastępstw w Gimnazjum im. Adama Asnyka. Prawdziwą jednak pracę zawodową rozpoczęła dopiero w roku szkolnym 1937/38 zajmując stanowisko nauczycielki języka polskiego w Prywatnym Gimnazjum i Liceum im. Tadeusza Kościuszki w Turku, a w roku szkolnym1938/39 w tym samym charakterze w Miejskim Gimnazjum i Liceum im. Marii Konopnickiej i w Państwowym Gimnazjum Kupieckim w Lesznie. We wrześniu 1939 roku powróciła do Kalisza, który w jej mniemaniu wydawał się bezpieczniejszy, bo leżał dalej od granicy polsko - niemieckiej.
      Okres okupacji hitlerowskiej przeżyła w Kaliszu. Nie przyznawała się do swojego wykształcenia i zawodu, zaczęła pracować chałupniczo jako krawcowa w niemieckiej firmie odzieżowej. Szyła sukienki, robiła na drutach, co znakomicie ułatwiało jej udzielanie lekcji w zakresie szkoły powszechnej i średniej na tajnych kompletach. Odbywały się one w różnych domach, bywało iż dochodziło nawet do 40 godz. tygodniowo. Pod koniec 1943 roku ilość ich musiała jednak ograniczyć, gdyż przeniesiono ją jako robotnicę do fabryki koncentratów spożywczych w Winiarach k. Kalisza. Fakt ten pozwolił jej uniknąć wywózki "na roboty" do Rzeszy Niemieckiej, a praca fizyczna umocniła ją w silnej woli przetrwania do lepszych przyszłych czasów. Później zawędrowała do biura fabrycznego, nominalnie jak nie wykwalifikowana robotnica, a faktycznie jako urzędniczka przygotowująca zestawienia sprawozdawcze dla władz niemieckich.
      Po zakończeniu działań wojennych na terenie miasta, powróciła natychmiast do zawodu. Zaczęła uczyć w pierwszej szkole, jaką otwarto w Kaliszu, w Prywatnym Koedukacyjnym Gimnazjum i Liceum Handlowym Zgromadzenia Kupców m. Kalisza w Kaliszu, które po krótkich gościnach w różnych siedzibach wróciło do swego dawnego gmachu przy ul. Legionów. Organizowała pracę szkoły wspólnie z jej przedwojennym dyrektorem magistrem Janem Michalskim oraz nauczycielem przedmiotów zawodowych magistrem Stefanem Piotrowskim. Praca ich polegała nie tylko na zabezpieczaniu istniejącego majątku, ale także na odzyskiwaniu sprzętów szkolnych i organizowaniu pracy dydaktycznej.
      "Naukę rozpoczęliśmy 19 marca [1945 r. przyp. H.P.], wszystkie szyby byty wybite, więc w szkole było okropnie zimno. Uczniowie siedzieli po dwóch na jednym stoiku, a stoliki te kupił za własne pieniądze dyrektor Michalski. Mieliśmy jeden. jedyny podręcznik do nauki historii - mój własny. Ale jaka była tamta młodzież! Szczęśliwa, że może się uczyć, wdzięczna za wszystko, co dla niej robiliśmy... To były zupełnie inne czasy. Praca w szkole dawała wtedy tyle radości."²⁾
      Nieliczni nauczyciele, a wśród nich mgr Halina Sutarzewicz, pracowali po kilkanaście godzin dziennie nauczając, gromadząc i zabezpieczając odzyskiwany sprzęt szkolny, pomoce naukowe i wyposażenie. Pierwsze matury zorganizowano już w lipcu 1945 roku dla byłych uczniów Liceum Handlowego z 1939 roku, którym II. wojna światowa przerwała naukę.
      Halina Sutarzewicz w swej pierwszej kaliskiej szkole średniej, w Gimnazjum i Liceum Handlowym, nauczała języka polskiego oraz historii przez kolejnych dziewięć lat. Razem z uczniami oraz gronem pedagogicznym przeżywała wszystkie wzloty i upadki tej szacownej kaliskiej uczelni średniej. W 1949 roku szkołę upaństwowiono zmieniając jej nazwę na Państwowe Zakłady Kształcenia Administracyjno Handlowego w Kaliszu, które objęły organizacyjnie m. in. Państwowe Liceum I. stopnia (3 letnie) oraz II. stopnia (2 letnie). Przeżyła również niespodziewaną śmierć mgr. Jana Michalskiego, wieloletniego pedagoga, zasłużonego dyrektora i prawego człowieka, który potrafił w tych trudnych powojennych czasach skupić wokół szkoły i siebie najlepszych wówczas nauczycieli.
      W roku szkolnym 1951/52 dokonano zmiany przynależności resortowej szkoły (z Ministerstwa Oświaty do Ministerstwa Finansów) oraz nazwy na Państwowe Trzyletnie Technikum Finansowe. Powrót szkoły pod opiekę Ministerstwa Oświaty i powołanie Technikum Ekonomicznego oraz Zasadniczej Szkoły Handlowej, a także objęcie w roku 1953 funkcji dyrektora przez Lecha Piechowiaka, to ostatnie zmiany, których już nie zaakceptowała. W następnym roku przeniosła się do Państwowego Liceum Pedagogicznego, gdzie była instruktorką języka polskiego i kierownikiem Ośrodka Metodycznego, a od 1960 roku pracowała w kaliskim Studium Nauczycielskim, będącym wówczas nowym typem dzisiejszej szkoły pomaturalnej. W Studium była wykładowcą historii literatury polskiej i powszechnej. Ze szkolnictwem ekonomicznym była jednak głęboko związana uczuciowo, czego dowody dawała wielokrotnie przy okazji organizowanych kolejnych Zjazdów Absolwentów Szkół Ekonomicznych i Handlowych.³⁾
      Praca w szkolnictwie średnim Kalisza sprawiała jej zawsze dużą satysfakcję. Z wielkim zaangażowaniem kształciła kolejne pokolenia młodzieży, wierna zasadzie, że należy przekazywać pełną i rzetelną wiedzę. Szczególnie dbała o rozwijanie u uczniów sprawności języka i samodzielności myślenia. Wielu z jej wychowanków osiągnęło w swym późniejszym tyciu wysoki cenzus zawodowy i naukowy. To właśnie ona prowadząc swoje lekcje w maturalnych klasach na wzór wykładów akademickich przygotowała swych uczniów do przyszłych studiów wyższych. Ci, którzy je ukończyli, wspominają ją z wdzięczną pamięcią, choć była bardzo wymagająca, ale to głównie dlatego, że te same kryteria stawiała również wobec samej siebie. 31 sierpnia 1969 roku, po 37 latach, zakończyła pracę edukacyjną i przeszła na emeryturę.
      Halina Sutarzewicz była nie tylko doskonałym pedagogiem. Na pasję dydaktyczną i edukacyjną nałożyły się inne. Równolegle z pracą pedagogiczną zaczęła pisać na tematy literackie związane z Kaliszem i Ziemią Kaliską. Bardzo wczesne początki publicystyki sięgają jeszcze końca lat 50-tych. Pierwszy artykuł pt. Asnyk znany i mniej znany (r.1958), znalazł swoje miejsce na łamach reaktywowanego na wzór przedwojenny, miesięcznika regionalnego "Ziemia Kaliska". Był to właściwie przedruk odczytu wygłoszonego w Bibliotece Miejskiej z okazji 120. rocznicy urodzin kaliskiego poety.
      Jej zainteresowania publicystyczne zwróciły się następnie ku kolejnej postaci literackiej Kalisza, ku Marii Konopnickiej. Zamieszczając na łamach "Ziemi Kaliskiej" w kolejnych latach (1959, 1960, 1961) artykuły o niej, starała się przyciągnąć uwagę nie tylko szerokiej rzeszy czytelników do tej postaci. Wówczas to w kręgach kulturalnych miasta Kalisza dała się poznać również jako ceniony społecznik, bowiem jeszcze jako nauczycielka Liceum Pedagogicznego postanowiła nowo powstałej szkole "dorobić" tradycję. Asnyk był już zajęty, Dąbrowska jeszcze żyła, najodpowiedniejszą była więc Konopnicka, której 50-lecie śmierci wypadało akurat w roku jubileuszu 1800-lecia Kalisza. Wystąpiła więc do władz miejskich i oświatowych z inicjatywą nadania Liceum Pedagogicznemu imienia poetki. Maria Konopnicka została patronką wprawdzie dopiero Studium Nauczycielskiego (co potwierdza znajdująca się wewnątrz budynku pamiątkowa tablica), ale stało się to głównie dzięki staraniom Haliny Sutarzewicz.
      W 1960 roku, na zaproszenie władz Towarzystwa im. Marii Konopnickiej w Warszawie, brała udział w międzynarodowej sesji naukowej w Łańcucie. W wygłoszonym tam referacie, na temat związków poetki z Kaliszem a zatytułowanym Kalisz w życiu i twórczości Marii Konopnickiej, poszerzała dotychczasową wiedzę o młodości pisarki, prostowała błędy niektórych dotychczasowych opracowań. Odniosła pełen sukces, a jej referat przekształcony w rozprawę studialną i ze zmienionym tytułem zakwalifikowany został do druku w pracy zbiorowej: Śladami życia i twórczości Marii Konopnickiej.
      Rok 1960, w związku z obchodami jubileuszu 1800-lecia m. Kalisza był dla Haliny Sutarzewicz czasem niezwykle pracowitym i ważkim. Zanim jeszcze zmieniła miejsce pracy przechodząc do Studium Nauczycielskiego została "wyznaczona" jako osoba jedynie kompetentna do przywiezienia z Warszawy Marii Dąbrowskiej, do towarzyszenia w podróży do Kalisza i opiekowania się w czasie jej pobytu w mieście. Maria Dąbrowska tak wspomina tamte chwile: (22.I.1960. Piątek) "Rano pakujemy się do Kalisza. Już o pierwszej przyjechało auto z panią Sutarzewicz, polonistka z Liceum Pedagogicznego. Na pierwszy rzut oka sympatyczna, ładna, ładnie ubrana, siwawa, lecz o młodej sylwetce i twarzy pani. O trzy na druga wyjeżdżamy. Zarezerwowano nam pokój w Hotelu Europejskim (al. Wolności dawna - Józefiny)" ⁴⁾
      Warto tu wspomnieć, że Maria Dąbrowska w dniu 23 stycznia 1960 roku uczestniczyła w uroczystej sesji Rad Narodowych Miejskiej i Powiatowej, która inaugurowała obchody 1800-lecia Kalisza. Na sesji tej została wraz z Tadeuszem Kulisiewiczem, również rodowitym kaliszaninem, honorowym obywatelem miasta.
      Swoje zainteresowania życiem i twórczością pisarki, Halina Sutarzewicz pozostawiła na czas nieco późniejszy. Nadal zafascynowana twórczością i oryginalną osobowością M. Konopnickiej, wstąpiła do towarzystwa jej imienia. Przez szereg lat pełniła funkcję członka Zarządu Głównego. W czerwcu 1961 roku zorganizowała w Kaliszu Koło Terenowe Towarzystwa, któremu przewodniczyła przez 20 lat. Od tej pory z jej inicjatywy organizowano sesje, spotkania, konkursy, imprezy poświęcone patronce koła. Niepodważalnym, osobistym sukcesem Haliny Sutarzewicz, było odsłonięcie w 1962 roku, nowej tablicy pamiątkowej na domu, w którym przez 13 lat mieszkała poetka. To właśnie Halina Sutarzewicz pierwsza w Polsce, w prowadzonych badaniach udowodniła niezbicie, że przyjazd poetki do Kalisza nastąpił nie w 1842 roku, jak głosiła dotychczasowa tablica, lecz "najprawdopodobniej"w roku 1849. Sprostowanie to stało się podstawą do wymiany tablicy i przyjęcia tej daty we wszystkich najnowszych opracowaniach literackich o Konopnickiej.
      Za najważniejsze jednak osiągnięcie związane z poetką, uznać należy budowę jej pomnika. Wprawdzie projekt budowy powstał w kaliskiej Szkole Podstawowej nr 11 w okresie, kiedy Koło jeszcze nie istniało, ale jego realizacja miała wówczas niewielkie szanse powodzenia; "gdyby nie było w Kaliszu Koła Terenowego Towarzystwa im. Marii Konopnickiej (powiedziała w wywiadzie prasowym p. Halina) - myślę, że miasto by się nigdy tego pomnika nie doczekało... Nasza uparta propaganda i starania, stworzenie Komitetu Budowy, w którym głównie pracowali nasi członkowie... sprawiły, że pomnik stanął w Kaliszu ". ⁵⁾
      Kiedy w 1969 roku nastąpiło odsłonięcie pomnika Marii Konopnickiej, wydawało się, że wyczerpała się już inwencja Haliny Sutarzewicz, ale "... niespokojny duch Haliny wymyślił Izbę Pamięci poświęconą poetce i tak długo krążył wokół wszystkich, którzy mogli coś i chcieli, aż izba stała się faktem".⁶⁾ Sama osobiście czuwała nad zgromadzeniem materiałów i urządzeniem izby. Opracowała też scenariusz ekspozycji i napisała przewodnik dla zwiedzających. Otwarcie Izby nastąpiło w 1980 roku. Chociaż u schyłku życia musiała wypić kielich goryczy, po zamknięciu Izby w 1991 roku, to jednak jej osobistych zasług dla zorganizowania tej placówki kulturalnej nie można nie docenić.
      Zainteresowania badawcze i publicystyczno - popularyzatorskie Haliny Sutarzewicz obejmowały także innych ludzi literatury, którzy mieli związek z Kaliszem i Ziemią Kaliską. Najwięcej uwagi poświęciła wybitnym kaliszanom: Adamowi Asnykowi, Marii Konopnickiej i Marii Dąbrowskiej, o czym przekonuje nas załączona bibliografia. Jest też autorką szeregu publikacji prasowych, poświęconych innym mniej znanym w literaturze kaliszanom. Pisała więc o: Wandzie Karczewskiej, Janinie Broniewskiej, Stefanie Otwinowskim, o znanym krytyku i eseiście Włodzimierzu Pietrzaku, o swej szkolnej koleżance Natalii Awałow, późniejszej żonie Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego.
      Kiedy profesjonalizm ocen i analizy w publikacjach osiągnął poziom perfekcyjny, redaktor przygotowywanego do druku wydawnictwa "Dzieje Kalisza", profesor Władysław Rusiński, zaproponował właśnie Halinie Sutarzewicz, osobie najbardziej kompetentnej, napisanie trzech rozdziałów tej monografii Kalisza: piśmiennictwo, Kalisz literacki, literatura. Z zadania tego Autorka wywiązała się sumiennie.
      Uważny czytelnik spostrzeże również jak znaczną inspiracją dla nieco późniejszych badań profesora Edwarda Polanowskiego były wcześniejsze publikacje Haliny Sutarzewicz. Wspólnie pracowali w Studium Nauczycielskim i oboje wybrali ten sam zakres i okres do penetracji badawczej. Bez wątpienia E. Polanowski poszedł dalej, głębiej, ale pierwsze dokonania są zasługą H. Sutarzewicz, której okazywał swój szacunek i głęboką wdzięczność.⁷⁾
      Z upływem czasu zainteresowania Autorki zaczęły się sprowadzać do pytania jak określić miejsce Kalisza na kulturalnej mapie kraju. Finałem jej twórczych przemyśleń stał się szkic, jak go sama nazwała, zatytułowany Kalisz w literaturze, wydany przez Towarzystwo Miłośników Kalisza w roku 1984 w ramach szerszego cyklu wydawniczego organizowanego pod patronatem prezydenta miasta Kalisza pt. "Spotkania z Kaliszem" oraz opracowanie hasła Kalisz dla wydanego przez PWN przewodnika encyklopedycznego "Literatura Polska". Podkreślała z satysfakcją fakt, że jej ukochane miasto zostało właściwie potraktowane w tym naukowym wydawnictwie.
      Zamknięciem twórczej pracy badawczej i publicystycznej H. Sutarzewicz miała być, w związku z 70. rocznicą zburzenia Kalisza przez Prusaków, publikacja związana z literackim obrazem sierpnia 1914 roku. Pragnęła ją skończyć, ale tak się nie stało. Postępująca choroba pozbawiła ją nie tylko sił fizycznych, ale także weny twórczej. Zmarła 12 lipca 1991 roku, do końca wierna literaturze narodowej, a zwłaszcza tej uwielbianej przez siebie, związanej z Kaliszem i regionem Ziemi Kaliskiej. Pochowana została w grobowcu rodzinnym na Cmentarzu Miejskim w Kaliszu.
      Wspomnieć jeszcze wypada, iż Halina Sutarzewicz uprawiała także poezję, jednak w tej materii wiedza nasza jest bardzo ograniczona. Wiemy jedynie, że kilkakrotnie podejmowała próby pisania wierszy i to w różnych okolicznościach i w różnym okresie jej życia, nie publikowała ich (poza jednym znanym wyjątkiem) ⁸⁾, te które pozostały w zeszycie - notatniku lub na luźnych kartkach nie są uporządkowane, znajdują się w różnych rękach i nie jest znana ich liczba. Sądząc z faktów, można by wysunąć wniosek, że twórczość poetycka to krótka przygoda rzetelnej badaczki dziejów literackich Kalisza, ograniczona wysoką samoświadomością Autorki, która nakazywała jej krytycyzm i dystans wobec własnych utworów, co w rezultacie przyniosło oddanie pola pisarstwu popularno-naukowemu i badaniom regionalno-literackim.
      Za swoją pracę pedagogiczną, działalność kulturalną i społeczną oraz za wkład w rozwój badań regionalnych i związaną z tym publicystykę, była wielokrotnie nagradzana i odznaczana, m. in.: Krzyżem Kawalerskim Orderu Polonia Restituta, Medalem Komisji Edukacji Narodowej, nagrodą miasta Kalisza, tytułem Honorowego Obywatela miasta Kalisza.

1. Przy opracowaniu biografii korzystano z poniżej podanych publikacji oraz rękopisów i zawiadomienia:

• Curiculum vitae Haliny Sutarzewicz z dnia 10 lipca 1949 roku, znajdujący się w aktach osobowych Zespołu Szkół Ekonomicznych w Kaliszu;

• Dąbrowska Maria, Dzienniki powojenne 1945-1965, Warszawa, Czytelnik 1996, s.s. 416, il.;

• Koleżeńskie pogwarki o poezji, zawiadomienie o cyklicznym spotkaniu, członków Koła Absolwentów i uczącej się młodzieży w "Handlówce", z twórczością literacką profesorów i wychowanków. Wieczór poświęcony Halinie Sutarzewicz w dniu 19.04.1995 z inspiracji Ireny Wieczorek;

• O tradycjach i planach Towarzystwa im. Marii Konopnickiej, rozmowa z mgr Haliną Sutarzewicz, prezesem kaliskiego oddziału TMK. "Ziemia Kaliska" 1972. R.XVI, nr 50 (565);

• Pałęcki Hubert, 120 lat kaliskiej edukacji ekonomicznej, "Kalisia" 1993, R.I. nr próbny (czerwiec). s. 14-15;

• Pasję i miłość do miasta odziedziczyłam po ojcu.... rozmowa z p. Haliną Sutarzewicz. laureatką nagrody m. Kalisza (wywiad Bożeny Szal). "Ziemia Kaliska" 1985, R.XXIX, nr 9 (1166);

• Polanowski Edward, Maria Dąbrowska w krainie dzieciństwa i młodości. Poznań 1989. s.s. 228, il.:

• Sutarzewicz Halina. Sierpień 1974 (wiersz). "Południowa Wielkopolska" 1982. R. XXI. nr 4 (234):

• Tradycje szkolnictwa handlowego i ekonomicznego w Kaliszu (1873-1993) Suplement, opracowanie i redakcja Hubert Stanisław Pałęcki. W: Koło Absolwentów Szkół Ekonomicznych w Kaliszu, Kalisz 1993, s.s. 64;

• Wr[otkowski] H[enryk], Album Haliny Sutarzewicz, "Ziemia Kaliska" 1991; R.XXXV, nr 31 (1491), fot.;

• Wrotkowski Henryk, Halina Sutarzewicz (13 IX 1909- I2 Vll 1991, wspomnienie pośmiertne), "Rocznik Kaliski" 1991, t. XXIII, s. 245-49;

• Wrotkowski Henryk, [nota biograficzna], Słownik Biograficzny Wielkopolski południowo-wschodniej, praca zbiorowa pod redakcją Edwarda Polanowskiego, KTPN Kalisz 1993, zeszyt próbny, s. 28-29;

2. Pasję i miłość ..., op. cit. s. 6;
   

3.       Do uczestników Zjazdu Absolwentów Szkół Ekonomicznych w Kaliszu.
   Kalisz, dnia 7 czerwca 1986 r. 
         Nie mogąc z powodu złego stanu zdrowia, które ostatnio znów się pogorszyło wziąć udziału w uroczystościach związanych z 80. leciem Szkół Ekonomicznych w Kaliszu, pragnę choć tą drogą przekazać pozdrowienia wszystkim uczestnikom Zjazdu.
          Szczególnie serdeczne słowa chciałabym skierować do moich dawnych uczniów - są być może wśród obecnych na sali i Ci z nich, z którymi wspólnie z entuzjazmem rozpoczynaliśmy zajęcia szkolne w dniu 19. marca 1945 r. mając za plecami wybite szyby, za całe umeblowanie pół stołka na osobę, a za narzędzie pracy jedyny podręcznik, który ja zdobyłam.
         To Ci pierwsi powojenni uczniowie żegnali potem patetycznym wierszem na pierwszym balu szkolnym ostatni rok niewoli i witali wolność.
         To oni i ich następcy produkowali się później na scenie teatru kaliskiego, a także w gazetce szkolnej i kółku recytatorskim. Życzę Im oraz wszystkim uczestnikom Zjazdu, aby wspomnienia związane z różnorodnym i bogatym życiem szkoły ożyły teraz i aby w pogawędkach na ich temat i odnajdywaniu dawnych koleżanek i kolegów znaleźli dużo radości. Choć nie będę brała udziału w Zjeździe i mnie te wspomnienia będą towarzyszyć, gdyż mimo że uczyłam w kilku szkołach, to jednak z tymi wciąż zmieniającymi nazwę uczelniami ekonomicznymi byłam szczególnie związana i teraz też - jestem z Wami!
         Halina Sutarzewicz
   

4. Dąbrowska M., Dzienniki..., op. cit. s.10; 
   

5. O tradycjach i planach..., op. cit. s. 4: 
   

6. Wr. H., Album Haliny...,op. cit. s. 6;
   

7. Polanowski E., Maria Dąbrowska.... op. cit. s.10; 
   

8. Sutarzewicz H. Sierpień 1914. op. cit. s.2;