Od wieków Kalisz stanowił ojczyznę nie tylko dla Polaków, od wieków mieszkali tu także Żydzi i Niemcy, a od wielu dziesiątków lat Grecy macedońscy, Rosjanie czy Ukraińcy. Ślady ich obecności w mieście widoczne są do dziś nie tylko na kaliskich cmentarzach, ale także w zachowanych dokumentach archiwalnych czy ukazujących się przyczynkach historycznych.

W roku 2000 powstał pomysł zorganizowania w Kaliszu konferencji naukowej poświęconej mniejszościom narodowym. Inicjatorami przedsięwzięcia byli prezes Kaliskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk dr Krzysztof Walczak oraz dyrektor Instytutu Lingwistyki Uniwersytetu A. Mickiewicza w Poznaniu prof. dr hab. Jerzy Świdziński. Z przyczyn niezależnych od inicjatorów do realizacji pomysłu nie doszło wówczas, powrócono do niego w roku 2001.

Konferencję zaplanowano na początek października 2001 r., a rolę organizatorów przyjęli Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, kaliski Instytut Pedagogiczno-Artystyczny  Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Urząd Miejski w Kaliszu. Patronat nad konferencją objął Komitet Honorowy, któremu przewodniczył Prezydent miasta Kalisza Zbigniew Włodarek, a w skład jego weszli przedstawiciele władz miasta i województwa, kościołów i związków wyznaniowych, ale także wybitni przedstawiciele mniejszości narodowych: ksiądz biskup Stanisław Napierała Ordynariusz Diecezji Kaliskiej, arcybiskup prawosławny łódzki i poznański Szymon, biskup Diecezji Cieszyńskiej Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP Paweł Anweiler, sekretarz Rady Bezpieczeństwa Narodowego minister Marek Siwiec, rektor Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu prof. dr hab. Stefan Jurga, Wojewoda Wielkopolski Stanisław Tamm, Marszałek Województwa Wielkopolskiego Stefan Mikołajczak, przewodniczący Rady Miejskiej Kalisza prof. Jerzy Rubiński, starosta ziemski kaliski Leszek Aleksandrzak. W gronie tym znaleźli się honorowi obywatele miasta Kalisza: Henryk Jedwab i Józef Garliński, honorowy członek KTPN prof. dr hab. Krzysztof Migoń, a także Zenon Sroczyński którego udział w konferencji był widoczny nie tylko na płaszczyźnie merytorycznej i organizacyjnej, ale także finansowej, bowiem prezes Przedsiębiorstwa Produkcyjnego „Hellena” niemal w całości sfinansował konferencję.

Do udziału w konferencji organizatorzy zaprosili naukowców reprezentujących środowisko poznańskie, łódzkie, przemyskie i kaliskie.

Konferencja pt. „Kalisz – miasto otwarte. Mniejszości narodowe w dziejach Kalisza i ziemi kaliskiej” odbyła się w dniach 4-5 października 2001 r., a obrady toczyły się w sali recepcyjnej kaliskiego ratusza. Sygnałem do rozpoczęcia konferencji był hejnał kaliski, po wysłuchaniu którego głos zabrał prezes KTPN dr Krzysztof Walczak, witając obecnych na sali gości, m.in. biskupa kościoła ewangelicko-augsburskiego Pawła Anweilera, delegata arcybiskupa Szymona, dziekana okręgu łódzkiego mitrata Konstantego Marczyka, Wicemarszałka Województwa Wielkopolskiego Kazimierza Kościelnego, przedstawiciela wojewody wielkopolskiego Włodzimierza Mutha, przewodniczącego Gminy Żydowskiej we Wrocławiu Jerzego Kichlera, proboszcza kaliskiej parafii prawosławnej księdza Mirosława Antosiuka, proboszcza kaliskiej parafii ewangelicko-augsburskiej księdza Andrzeja Banerta. Powitano także prezesa Stowarzyszenia Związku Kaliszan Wzajemnej Pomocy w Izraelu Bolesława Kolskiego, przedstawicieli Kamieńca Podolskiego w osobach zastępcy mera Dmitro Wasiljanowa oraz naczelnika wydziału ds. młodzieży Jurija Kozłowa, a także dawnego mieszkańca Kalisza dr. Mykołę Markowycza, przybyłego na konferencję wraz z małżonką. Odnotować także należy obecność młodzieży kaliskich szkół średnich (III LO im. M. Kopernika, II LO im. T. Kościuszki, LO Sióstr Nazaretanek).

Otwarcia konferencji dokonał prezydent miasta Kalisza Zbigniew Włodarek, który podkreślił m.in. że Kalisz – od wieków położony na skrzyżowaniu ważnych szlaków komunikacyjnych – zawsze był miastem otwartym i przyjaznym obywatelom innych narodowości, którzy na przestrzeni jego dziejów znajdowali w nim dobrą atmosferę i sprzyjające warunki do zgodnego współżycia. Ta tradycja wielonarodowości i wielokulturowości stanowi niezaprzeczalne bogactwo naszego miasta. Wiele mniejszości narodowych zgodnie je współtworzyło, uczestnicząc w rozwoju różnych dziedzin – społecznej, gospodarczej i kulturalnej – infrastruktury Kalisza.

Część naukowa konferencji w pierwszym i drugim dniu obrad, podzielona została na dwie części. 4 października pierwszej części obrad przewodniczyła, reprezentująca łódzkie środowisko naukowe i Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk prof. dr hab. Hanna Tadeusiewicz. Jako pierwszy wystąpił prof. dr hab. Stefan Kowal z Instytutu Historii UAM w Poznaniu prezentując „Wielonarodowe wątki w polskiej cywilizacji”. Według prof. Kowala historycy polscy częściej zainteresowani są wkładem, jaki wnieśli Polacy w rozwój cywilizacyjny innych narodów. Ciekawsze i ważniejsze natomiast wydaje się to, jaki wpływ obce narody wywarły na nasze dzieje. Historia przynosi wiele przykładów świadczących, że otwarcie na świat sprzyjało rozwojowi, a procesy takie miały również miejsce w dziejach Kalisza.

Wicedyrektor Instytutu Pedagogiczno-Artystycznego w Kaliszu prof. dr hab. Marian Walczak przedstawił referat zatytułowany „Znaczenie wiedzy o historycznej wielokulturowości dla współczesnej komunikacji międzykulturowej na przykładzie dziejów ziemi kaliskiej”. W swoim wystąpieniu prelegent podkreślił, że problematyka wielokulturowości i komunikacji międzykulturowej stanowi dzisiaj obszar zainteresowań w różnych dyscyplinach wiedzy. Jest potrzebna zarówno w polityce, jak i w psychologii zachowań ludzkich, w wychowaniu i edukacji, czy w kulturze i ekonomii. Nieodłącznym elementem komunikacji międzykulturowej jest historyczna wiedza o wielokulturowości w skali kontynentu, kraju, regionu czy określonej społeczności lokalnej, która pozwala na zrozumienie, dlaczego zrodziły się fundamentalizmy czy wybuchają wojny religijne. Wiedza ta pozwala także lepiej rozumieć, że ci którzy żyją obok, inaczej się ubierają i inaczej grzebią zmarłych, postępują równie pięknie i mądrze, aczkolwiek odmiennie. Dzieje ziemi kaliskiej z całą złożonością żydowskiego, niemieckiego i polskiego sąsiedztwa w różnych okresach historycznych, niekiedy bardzo dramatycznych i przełomowych, posłużyły prelegentowi dla ukazania znaczenia historycznej wiedzy o wielokulturowości dla współczesnej komunikacji międzykulturowej.

Dwa wystąpienia poświęcono bogatym materiałom archiwalnym znajdującym się w zasobach archiwum kaliskiego i poznańskiego. Dyrektor Archiwum Państwowego w Kaliszu dr Mirosława Lisiecka omawiała „Archiwalia kaliskie mniejszości narodowościowych (od końca XVIII w. do 1945 r.)”. Prelegentka przedstawiając poszczególne zespoły akt związanych z dziejami miasta i regionu kaliskiego, podkreśliła, że w zasobie archiwum brak jest samodzielnych zespołów akt wytworzonych przez organizacje polityczne, kulturalne i społeczne mniejszości narodowych (żydowskiej, rosyjskiej, ukraińskiej i niemieckiej), brak także akt gminy wyznań mojżeszowego i ewangelicko-augsburskiego, a w stanie szczątkowym zachowały się akta parafii greko-katolickiej w Kaliszu. Zdaniem referentki zasadne wydaje się utworzenie w Kaliszu ośrodka informacji źródłowej, który dysponując także źródłami pozaarchiwalnymi umożliwiałby prowadzenie planowych i programowych badań zjawiska jakim była wielonarodowość miasta i Kaliskiego w przeszłości.  Pierwszą część konferencji zakończyło wystąpienie dr. Krzysztofa Stryjkowskiego na temat „Mniejszości narodowe w Kaliskiem w okresie międzywojennym w materiałach Archiwum Państwowego w Poznaniu”. Prelegent omówił archiwalia z lat 1937-39, dotyczące mniejszości żydowskiej, niemieckiej i ukraińskiej, które oddają obraz wielonarodowego Kalisza. W zasobach archiwum poznańskiego najwięcej dokumentów z tego okresu dotyczy Żydów, odnoszą się one do partii politycznych, związków zawodowych, organizacji i stowarzyszeń, szkół, gmin wyznaniowych. Znacznie mniej materiałów źródłowych dotyczy Niemców i Ukraińców. 

Przed przerwą głos zabrał jeszcze przedstawiciel Kamieńca Podolskiego Dmitro Wasiljanow, który w swoim krótkim wystąpieniu zwrócił uwagę, że zagadnienie mniejszości narodowych występuje także w Kamieńcu (Niemcy, Ormianie, Litwini, Rosjanie, Ormianie, Polacy).

Podczas przerwy w obradach otwarta została, przygotowana przez Książnicę Pedagogiczną im. A. Parczewskiego w Kaliszu, wystawa pt. „Kalisz – miasto otwarte. Druki mniejszości narodowych Kalisza i ziemi kaliskiej”. Następnie organizatorzy zaprosili uczestników konferencji na kawę, herbatę, kanapki i coś słodkiego, co stanowiło miły przerywnik w wystąpieniach naukowych.

Po przerwie przewodniczenie obradom objął wiceprezes KTPN prof. dr hab. Dzierżymir Jankowski, a wystąpienia rozpoczął Kazimierz Wojciechowski referatem na temat „Kalisz wielonarodowościowy w okresie zaborów”.

Z dużym zainteresowaniem odebrane zostały wystąpienia prof. dr. hab. Artura Kijasa poświęcone mniejszości rosyjskiej w Kaliszu („Rosjanie w Kaliszu i guberni kaliskiej na przełomie XIX/XX wieku <do 1915 r.>”) oraz nauczyciela historii III LO im. M. Kopernika w Kaliszu Sławomira Przygodzkiego na temat mniejszości Greków macedońskich.

Prof. Kijas w swoim wystąpieniu przypomniał, że rusyfikacji Królestwa Polskiego towarzyszył napływ ludności rosyjskiej, wśród której byli zarówno urzędnicy, nauczyciele, przedstawiciele wolnych zawodów, jak i duchowni i wojskowi. Przyjazny stosunek do ludności rosyjskiej w Kaliszu uzależniony był w dużym stopniu od przychylności gubernatora i polityki władz gubernialnych wobec miejscowego społeczeństwa. Za przykład życzliwego stosunku do Polaków służyć może Paweł Nikołajewicz Rybnikow, wicegubernator kaliski w latach 1867-1885, który w roku 1870 patronował narodzinom „Kaliszanina”, a następnie przez blisko 16 lat był jego cenzorem. Podobnie jak Rybnikow, jako człowiek światły i życzliwy mieszkańcom zapisał się także gubernator Michaił Piotrowicz Daragan. Rosjanie byli w Kaliszu mniejszością, która została społeczności lokalnej narzucona siłą, mieli sprzyjać temu, aby Kalisz i gubernia kaliska stały się najdalej na zachód wysuniętym bastionem rosyjskości. Wielu traktowało tę misję bardzo poważnie, ale byli wśród nich i tacy, dla których miasto stało się bliskie i przyjazne.

Pierwsi emigranci z terenów dzisiejszej Macedonii pojawili się w Kaliszu w I połowie XVIII wieku – mówił S. Przygodzki w swoim referacie „Społeczność Greków macedońskich w Kaliszu w I połowie XIX wieku” – byli wyznania greko-prawosławnego (mówili o sobie „wyznania greckiego obrządku orientalnego), a dla kaliszan, nie wnikających w ich pochodzenie narodowe, byli Grekami. Prelegent przedstawił liczebność diaspory macedońskiej, wspólnotę religijną emigrantów, działalność gospodarczą, życie rodzinne i działalność społeczną.

Ze względu na znaczne przekroczenie czasowe wystąpień naukowych, dwa ostatnie przewidziane na pierwszy dzień obrad, przeniesione zostały na dzień następny. Po południu dla uczestników konferencji zorganizowany został spacer po kaliskich cmentarzach historycznych: żydowskim przy ulicy Podmiejskiej, ewangelickim przy ulicy Harcerskiej oraz prawosławnym przy ulicy Górnośląskiej, który dostarczył sporo wzruszeń.

Po spacerze w sali hotelu „Prosna” odbyło się  spotkanie uczestników konferencji z władzami miasta, które reprezentowali przewodniczący Rady Miejskiej prof. Jerzy Rubiński oraz wiceprezydenci miasta Kalisza Zbigniew Białek i Bernard Popp.

Pierwszy dzień konferencji zakończył koncert Orkiestry Symfonicznej Filharmonii Kaliskiej pod dyrekcją Tadeusza Wicherka z udziałem skrzypaczki Małgorzaty Kogut. W programie koncertu znalazły się utwory Piotra Czajkowskiego, Franza Schuberta i Henryka Wieniawskiego oraz punkt zatytułowany „Muzyka różnych narodów”.

Drugiego dnia, pierwszej części obrad przewodniczył prof. dr hab. Marian Walczak, a jako pierwszy wystąpił dr Aleksander Kolańczuk, reprezentujący Południowo-Wschodni Instytut Naukowy w Przemyślu, przypominając życie Ukraińców w okresie międzywojennym („Ukraińcy i ich życie w Kaliszu w latach 1920-1939”). Prelegent przedstawił życie żołnierzy Armii Ukraińskiej Republiki Ludowej w zespole obozów internowanych Kalisz-Szczypiorno oraz życie społeczności ukraińskiej w Stanicy Ukraińskiej w Kaliszu, omawiając organizowane dla przebywających w obozie żołnierzy zajęcia obowiązkowe dotyczące Ukrainy, prowadzone kursy dla analfabetów i kursy języków obcych, powołanie do życia Gimnazjum im. T. Szewczenki, działalność placówek kulturalo-oświatowych m.in. Stowarzyszenia literacko-artystycznego Weselka – Tęcza, wspieranych przez czasopisma obozowe, utworzenie orkiestry i chórów oraz działalność Pracowni Plastycznej.

Antyhitlerowską działalność w mieście przedstawił dr Mieczysław Woźniak w wystąpieniu pt. „Niemiecka opozycja antyhitlerowska w Kaliszu”.

Prof. Tadeusz Poklewski-Koziełł pracownik Polskiej Akademii Nauk w Łodzi i członek KTPN przedstawił wystąpienie – „Żydzi w średniowiecznym i nowożytnym Kaliszu na podstawie źródeł archeologicznych” – przygotowane wspólnym wysiłkiem zespołu naukowców łódzkich (doc. Jerzy Maik, mgr Emilia Wtorkiewicz-Marosikowa, dr Maria Żemigała), którzy prowadzili badania w Kaliszu od połowy 1995 do połowy 1998 roku na posesjach przy ulicy Targowej i Złotej. Rezultaty badań czyli mrówczą pracę zespołu archeologicznego przedstawiła dr Maria Żemigała (stan zdrowia prof. Poklewskiego nie pozwala mu w chwili obecnej na czytanie).

Ze względów zdrowotnych na konferencję nie dotarł prof. Józef Garliński, który w tym roku kończy 88 lat, w Polsce był we wrześniu biorąc udział w posiedzeniu Komisji Oświęcimskiej. Nadesłany materiał, będący refleksją i wspomnieniem z okresu spędzonego w Kaliszu („Stosunki polsko-żydowskie w międzywojennym Kaliszu”), w imieniu profesora Garlińskiego przedstawił Adam Borowiak prezes Stowarzyszenia Wychowanków Gimnazjum i Liceum im. A. Asnyka w Kaliszu. Podsumowując bardzo osobistą  wspomnieniową wypowiedź prof. Garlińskiego, prof. M. Walczak powiedział, iż stanowi znakomity dokument czasów, które odeszły.

Po raz drugi tego dnia głos zabrał dr Mieczysław Woźniak, przypominając w wystąpieniu „Eksterminacja ludności żydowskiej miasta Kalisza w okresie II wojny światowej” najsmutniejsze i najtragiczniejsze (nie tylko dla Kalisza) lata.

W przerwie na kawę organizatorzy zaproponowali także krótką wycieczkę na wieżę ratusza, skąd można było podziwiać (przy pięknej aurze) panoramę Kalisza.

Przewodnictwo drugiej części obrad objął prof. dr hab. Krzysztof Migoń, członek honorowy KTPN. Jako pierwsza i ostatnia w tej części obrad wystąpiła dr Elżbieta Steczek-Czerniawska wiceprezes KTPN, która przywołała postacie różnych nacji występujące na kartach utworów literackich, prezentując temat „Obcy pośród swoich. Niemcy, Rosjanie i Żydzi w utworach literackich pisarzy związanych z Kaliszem”. Prelegentka przypomniała postacie z utworów Marii Dąbrowskiej, Tadeusza Pniewskiego, Wandy Karczewskiej, Stefana Otwinowskiego, Tadeusza Petrykowskiego.

Wystąpienia naukowe przerwane zostały przybyciem kolejnych gości, wśród których znaleźli się m.in. naczelny rabin Warszawy i Łodzi Michael Schudrich, radca handlowy ambasady Izraela Shain Aizin, radca-minister ambasady Niemiec Erwin Starnitzky, konsul generalny Federacji Rosyjskiej w Poznaniu Aleksander Jakowlenko, prezes World Trade Center w Warszawie Jolanta Tourel, prezes Krajowej Izby Gospodarczej Andrzej Arendarski, prezes Krajowego Instytutu Ubezpieczeń Romuald Holly, generał Tadeusz Bałachowicz.

Po powitaniu gości uczestnicy konferencji zaproszeni zostali na cmentarz żydowski, na którym doszło do spotkania właściciela firmy „Hellena” Zenona Sroczyńskiego  z prezesem Stowarzyszenia Związku Kaliszan Wzajemnej Pomocy w Tel Avivie Bolesławem Kolskim. Obaj panowie – absolwenci tej samej szkoły (obecnie I LO im. A. Asnyka w Kaliszu), poznali się 10 lat temu. Historię swojej przyjaźni przypomnieli w sali kaliskiego ratusza. Z. Sroczyński kupił w Kaliszu przy ulicy Browarnej kamienicę, przy remoncie której odnalazł ceramiczną płytkę z symboliczną gwiazdą Dawida. Wysłał ją do Izraela, gdzie trafiła do rąk B. Kolskiego. Przy kolejnej wizycie w Kaliszu, w wyremontowanej kamienicy B. Kolski, który wyemigrował z Polski w 1936 r., rozpoznał swój dom rodzinny. Z. Sroczyński zobowiązał się także, że zajmie się zaniedbanym cmentarzem żydowskim. Obecnie trwają na nim prace nad rekonstrukcją budynku cmentarnego, który ma zostać „domem pamięci”.

Spotkanie w ratuszu zakończyło się odczytaniem symbolicznego aktu pojednania narodów zamieszkujących niegdyś miasto nad Prosną. „Przesłanie ku pojednaniu”, pod którym podpisali się jego inicjatorzy Zenon Sroczyński, prezydent Kalisza Zbigniew Włodarek i prezes KTPN dr Krzysztof Walczak, przypominając żyjące zgodnie w Kaliszu różne nacje, wyciąga dłoń ku pojednaniu i zaprasza przymusowych emigrantów do powrotu do Kalisza:

„Pragnieniem wszystkich jest aby ci, których przodkowie tu na tej ziemi pozostawili swój ślad i w niej pozostawili swoje prochy wrócili z Kazachstanu, Ukrainy, Niemiec, Rosji, Izraela, Stanów Zjednoczonych do Kalisza, do Polski, gdzie jest ich dom, Ojczyzna i gdzie zawsze będą u siebie.. Polska – Polin – tu spoczniemy!”

Należy odnotować również autorów i tytuły zaplanowanych wystąpień, które w związku z nieoczekiwanymi wydarzeniami nie zmieściły się w programie konferencji. „Prasa mniejszości narodowych w Kaliszu w okresie międzywojennym” dr Danuty Wańki, wolnomularze w Kaliszu, czyli „Bracia obojga narodów. Stosunki polsko-niemieckie w lożach wolnomularskich Kalisza” dr. Krzysztofa Walczaka, „Księgozbiory mniejszości narodowych w Kaliszu” dr E. Andrysiak oraz dr Iwony Barańskiej „Franciszek Reinstein – Niemiec z Bawarii, obywatel Kalisza i budowniczy w służbie Rządu Królestwa Polskiego”, opublikowane zostaną razem z tekstami pozostałych wystąpień w przygotowywanym wydawnictwie.

Na koniec wspomnieć należy, że konferencja nie mogłaby się odbyć bez wsparcia finansowego. Pomocy w tym zakresie udzielił Komitet Badań Naukowych w Warszawie i kaliski Urząd Miejski, a przede wszystkim prezes kaliskiego Przedsiębiorstwa Produkcyjnego „Hellena” – Zenon Sroczyński. Nie można także zapomnieć o ogromnej pracy, jaką włożył w przygotowanie konferencji Komitet Organizacyjny, w skład którego weszli: dr Krzysztof  Walczak – prezes KTPN, prof. dr hab. Jerzy Świdziński, dr E. Andrysiak – sekretarz ds. naukowych, dr Elżbieta Steczek-Czerniawska – sekretarz ds. organizacyjnych, Jolanta Mancewicz i Kazimierz Wojciechowski, reprezentujący Zarząd miasta Kalisza, Marzena Ścisła i Anna Woźniak z Urzędu Miejskiego, dr Danuta Wańka z Książnicy Pedagogicznej, Jerzy Aleksander Splitt z Muzeum Okręgowego Ziemi Kaliskiej, Marek Pertkiewicz – prezes Kaliskich Linii Autobusowych oraz Ewa Skotowska z biura KTPN.

„Heureka – Problemy Społecznego Ruchu Naukowego” 2001 nr 3-4 s. 171-177