Zawodzie bez tajemnic. Kolorowe jarmarki.
Dobiegła końca pierwsza faza zagospodarowania Zawodzia.
Zawodzie podróba czy autentyk?

Zawodzie bez tajemnic. Kolorowe jarmarki.

      Znajdujące się tam grodzisko wczesnośredniowieczne, to najstarsze centrum Kalisza od IX do XIII wieku, w czasie budowy podstaw wczesnopiastowskiego państwa oraz w okresie rozbicia dzielnicowego. Pierwsza wzmianka o grodzie w Kaliszu, nazywanym przez miejscową ludność Szwedzkimi Górami, znajduje się w Kronice Anonima zwanego Gallem: "Bolesław (Krzywousty) atoli spiesznie przybył pod Kalisz, a napotkawszy tam na opór garści wiernych Zbigniewowi w kilku dniach ten gród zajął..." Tu znajdowała się stolica kasztelanii, ziemi i księstwa. Położenie grodu na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych i komunikacyjnych zadecydowało o rozwoju rzemiosła i handlu. To również jeden z głównych punktów wczesnopiastowskiego państwa, ośrodek władzy i administracji świeckiej oraz kościelnej, którego największy rozwój przypadł na czasy panowania Mieszka III Starego, tj. na drugą połowę XII wieku. Z inicjatywy tego "księcia całej Polski" w połowie dwunastego stulecia wzniesiono tu kościół pod wezwaniem św. Pawła, o którym to fakcie wspomina "Kronika Wielkopolska": Będąc jeszcze w młodzieńczym wieku założył on (Mieszko Stary) w roku pańskim 1145 i z dóbr swoich dostatecznie wyposażył opactwo w Lądzie, zakonu cystersów. W Kaliszu zaś ufundował i zbudował na cześć św. Pawła kościół. Umieszczono w nim grobowce pochowanego w Kaliszu Mieszka III Starego, zmarłego w 1202 roku i jego syna , księcia kaliskie go Mieszka Młodszego, który zmarł w 1193 roku.
     Pierwsze wykopaliska przeprowadził w roku 1903 prof. Włodzimierz Demetrykiewicz. Lata 1958-1965 to pierwszy etap planowanych prac archeologicznych prowadzonych przez Pracownię Archeologiczną Instytutu Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk pod kierunkiem Iwony i Krzysztofa Dąbrowskich. Drugi etap badań, w latach 1983-1992, prowadziło Kaliskie Stanowisko Archeologiczne Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie pod kierunkiem Tadeusza Baranowskiego, przy współudziale Leszka Gajewskiego i Adama Kędzierskiego.
      Po zakończeniu kolejnego etapu badań wykopaliskowych na terenie grodziska w 1992 roku, rozpoczęto prace nad zagospodarowaniem obiektu jako rezerwatu archeologicznego. Podstawowym zadaniem skansenu miała być ochrona pozostałości jednego z głównych grodów państwa Piastów, z zachowanymi in situ fundamentami budowli sakralnej, identyfikowanej jako kolegiata pod wezwaniem św. Pawła i reliktami trzynastowiecznej wieży.

     W 1995 roku , dzięki staraniom Muzeum Okręgowego Ziemi Kaliskiej w Kaliszu i Wydziałowi Kultury, Sztuki, Sportu i Turystyki Urzędu Miasta w Kaliszu, po wielu latach ponownie udostępniono dla zwiedzających pozostałości wczesnośredniowiecznego grodu kaliskiego, położonego w najstarszej dzielnicy Kalisza, zwanej Zawodziem. Jest to jeden z nielicznych obiektów na terenie Polski (zajmujący powierzchnię około dwóch hektarów) tak dobrze zachowanych we współczesnej aglomeracji miejskiej. Największą atrakcję najstarszego grodu nad Prosną, stanowią obecnie relikty kolegiaty pod wezwaniem św. Pawła - romańskiego jednonawowego kościoła o wymiarach 30 m długości i 15 m szerokości (z prezbiterium, półkolistą absydą i emporą będącą rodzajem galerii dla możnowładców), fundamenty wieży obronnej znajdującej się w zachodniej części grodziska, wały sięgające współcześnie do kilku metrów wysokości oraz fragmentarycznie zachowana fosa. Na terenie Rezerwatu Archeologicznego znajduje się również drewniany, stylizowany pawilon wystawienniczy tzw. budynek bramny, postawiony w 1995 roku, usytuowany przy głównym wejściu do grodziska, tak by bryła jego nie kolidowała z istniejącym osiemnastowiecznym drewnianym kościółkiem św. Wojciecha.
      Zaprezentowano w nim, na powierzchni około 60 m², stałą wystawę archeologiczną "Kalisz Prastary", która przedstawia historię, wyniki badań oraz miejsce i rolę grodziska w historii Kalisza. Biorąc pod uwagę charakter i miejsce usytuowania "budynku bramnego", wyniki prac wykopaliskowych na Zawodziu spopularyzowano głównie wykorzystując plany i mapy rysunkowe oraz fotografie (barwne i czarno-białe), a także modele plastyczne. Na wystawie zaprezentowano trzy makiety, dzieła W. Kościelniaka.
Pierwsza z nich to rekonstrukcja najstarszego chrześcijańskiego drewnianego kościółka Kalisza z początków XI wieku., druga to makieta kamiennego kościoła romańskiego, utożsamianego z kolegiatą pod wezwaniem św. Pawła. Trzeci model plastyczny ukazuje osadnictwo w okresie piastowskim na terenie pradoliny Prosny, ze szczególnym uwzględnieniem zespołu osadniczego kaliskiego grodu. W XII wieku kompleks ten tworzyła wraz z grodem osada podgrodowa z kościołem św. Wojciecha, osada targowa Stare Miasto z kościołem pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny oraz Rypinek (osada targowa) z kościołem św. Gotarda. Wystawa prezentuje dzieje "najstarszego z miast" według Jana Długosza, uwzględniając początki średniowiecza, tj. VI-VIII w., kiedy istniał tam pogański cmentarz w raz z miejscem kultu. Główny akcent położono na wieki od IX do XIII, czyli powstanie pierwszego grodu i jego największy rozwój za panowania Mieszka III Starego oraz na rolę Kalisza w kształtowaniu się państwowości polskiej. Jednakże śmierć księcia całej Polski w 1202 roku zapoczątkowała powolny upadek grodu na Zawodziu, który ostatecznie został zdobyty i zniszczony w 1233 roku przez księcia śląskiego Henryka Brodatego. Na wystawie prezentowany jest również ubiór z epoki w postaci rekonstrukcji dworskiego stroju kobiecego, wykonanego na podstawie rysunku z posadzki kościoła w Wiślicy i męskiego, do którego odtworzenia posłużyły bordiury Drzwi Gnieźnieńskich. Zawodzie to również coroczne spotkania z przeszłością. W czerwcu, podczas obchodów Dni Miasta Kalisza, w autentycznej scenerii wczesnośredniowiecznego grodziska odbywał się "Jarmark Archeologiczny". Festyn posiadał charakter edukacyjny, miał przybliżyć i spopularyzować wiedzę o wybranych dziedzinach życia w odległych czasach, mrocznego, jak do tej pory uważano, średniowiecza. Podczas archeologicznej przygody można było zapoznać się m.in.: z obróbką kamienia, kości, rogu i skóry, lepieniem naczyń glinianych z zastosowaniem koła garncarskiego, sposobami tkania na warsztacie pionowym, gospodarką leśną (np. pozyskiwaniem dziegciu ), pradziejową biżuterią, pokazem inscenizowanych walk rycerskich, a także posłuchać tematów muzyki słowiańskiej.
      Każdy odwiedzający mógł bezpośrednio uczestniczyć w festynie archeologicznym, sprawdzając się w różnych prezentowanych rzemiosłach o wielowiekowym rodowodzie.
Imprezę plenerową poprzedził, po raz pierwszy w tym roku, konkurs plastyczny zatytułowany: "Życie codzienne wczesnośredniowiecznej osady kaliskiej na Zawodziu", skierowany do dzieci i młodzieży. Wszystkie prace nagrodzone i wyróżnione prezentowane są w tzw. "budynku bramnym" na terenie Rezerwatu Archeologicznego i można je oglądać w sezonie turystycznym 1997.
      Jarmark zorganizowało Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej wspólnie z Instytutem Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, przy wsparciu finansowym Wydziału Kultury, Sztuki, Sportu i Turystyki Urzędu Miejskiego w Kaliszu, Wydziału Kultury, Sztuki, Sportu i Turystyki Urzędu Wojewódzkiego w Kaliszu, Departamentu Upowszechniania Kultury przy Ministerstwie Kultury i Sztuki w Warszawie, pod patronatem prasowym "Ziemi Kaliskiej".
      Podczas dwóch ciepłych czerwcowych dni ( piątek i sobota) pracownicy Muzeum Archeologicznego w Warszawie oraz kaliscy rękodzielnicy, w autentycznej scenerii wczesnośredniowiecznego grodziska, przedstawili dawne, często już zapomniane rzemiosła. Zaprezentowano sposoby pozyskiwania i obróbki surowca krzemiennego oraz jego praktyczne zastosowanie do produkcji narzędzi ( np. noży, ostrzy), czy też broni ( np. grotów do strzał i oszczepów). Na innym stanowisku pokazano wyrób naczyń glinianych z zastosowaniem zrekonstruowanego koła garncarskiego. Z kolei na odtworzonym warsztacie pionowym demonstrowano sposoby tkania materiałów do wyrobu dawnego ubioru. Można było także podziwiać obróbkę i wyrób narzędzi, ozdób z rogu i kości. Zapoznano się również z elementami gospodarki leśnej polegającej głównie na pozyskiwaniu dziegciu z kory brzozowej i jego zastosowaniu. Nie zabrakło także pokazów wyrobu pradziejowej biżuterii oraz ludowego rzeźbiarza. Dużym zainteresowaniem cieszyły się stoiska przygotowane przez rodzimych rzemieślników. Niewątpliwą atrakcją był warsztat rymarski, zaprezentowany przez państwa Machowiczów, gdzie pokazano sposoby garbowania skóry i jej wykorzystanie, np. do wyrobu uprzęży końskiej. Również stoisko przygotowane przez S. Paraczyńskiego, gdzie każdy mógł zapoznać się z wypiekaniem podpłomyków i spróbować świeżego chleba, oblegane było przez licznych uczestników jarmarku.
      Na festynie nie zabrakło również pokazu inscenizowanych walk rycerskich, w wykonaniu sześciu odzianych w średniowieczne zbroje "rycerzy" z Bractwa Rycerskiego - Ligi Baronów w Warszawie, którzy odegrali humorystyczne scenki z życia ówczesnych "żołnierzy".

      Imprezę umilała muzyka, inspirowana tematami słowiańskimi i celtyckimi, w wykonaniu słuchaczy Państwowego Pomaturalnego Studium Kształcenia Animatorów Kultury w Kaliszu. Jarmarkowi Archeologicznemu towarzyszyło wydanie plakatu, specjalnej ulotki z pieczęcią lakową miasta Kalisza oraz kompletu kart pocztowych prezentujących Zawodzie. Twórcą oprawy plastycznej był R. Walendowski. Podczas dwudniowego "spotkania z przeszłością" wszyscy, którzy odwiedzili Zawodzie, mogli również zapoznać się z historią i rolą grodziska na stałej wystawie zatytułowanej "Kalisz Prastary" a także zwiedzić pozostałości grodziska, gdzie od IX do XIII wiek u znajdowało się serce wczesnośredniowiecznego Kalisza. W imprezie wzięło udział wielu mieszkańców "starego grodu nad Prosną" i przyjezdnych gości.

LESZEK ZIĄBKA, Kalisia Nowa nr 7-8/97

Dobiegła końca pierwsza faza zagospodarowania Zawodzia.
Etapami na drewnianą wieżę 

      Zainteresowania naukowe obiektem, który przez miejscową ludność od wielu lat nazywany był Szwedzkimi Górami, sięgają połowy ubiegłego wieku. Zajmowali się nim znani działacze regionalni, jak: E. Stawecki, A. Parczewski, ks. J. Sobczyński i A. Chodyński. Z inicjatywy tego ostatniego już w 1885 r. W. Tarłowski dokonał pierwszych pomiarów i sporządził plan grodziska. Badania sondażowe na jego terenie rozpoczął w 1903 r. prof. Włodzimierz Demetrykiewicz. Powtórne wejście archeologów na ten teren, z zastosowaniem najnowszych technik i metod badawczych, miało miejsce w ramach badań millenijnych. W latach 1958-1965 ekipa kaliskiej Pracowni Archeologicznej Instytutu Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk pod kierunkiem Iwony i Krzysztofa Dąbrowskich prowadziła tam systematyczne badania. Efektem tych prac było m. innymi odsłonięcie fundamentów romańskiej budowli sakralnej, utożsamianej z kolegiatą pod wezwaniem św. Pawła. W części wschodniej kościoła odkryto relikty interpretowane jako grobowce książąt - Mieszka III i jego syna Mieszka Mieszkowica, pozostałości: zabudowy wewnętrznej grodu, kamienno-drewniano-ziemnych konstrukcji obronnych oraz licznych zabytków kultury materialnej.
      Następne badania rozpoczęły się w 1983 r. Prace terenowe, które zostały ukończone w 1992 r. prowadzone były przez kaliskie Stanowisko Archeologiczne Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie pod kierunkiem Tadeusza Baranowskiego, przy współudziale Leszka Gajewskiego i Adama Kędzierskiego. Badania ostatnich lat ujawniły, że w obrębie kolegiaty św. Pawła wcześniej istniała inna budowla sakralna. Odsłonięto pozostałości czworobocznego kościoła drewniano-glinianego, na miejscu którego na przełomie XI i XII wieku postawiono jednonawową świątynię kamienną. Uzyskano również szereg nowych informacji o charakterze i zabezpieczeniu grodziska, odkrywając drewniano-kamienno-ziemne konstrukcje umocnień obronnych z drugiej połowy IX w. Odsłonięto także relikty pogańskiego cmentarzyska ciałopalnego z VII-VIII wieku. 
      Ogromne znaczenie Zawodzia jako ośrodka kasztelańskiego i siedziby książęcej, trzeciego grodu pod względem ważności w Wielkopolsce, po Gnieźnie i Poznaniu, wskazuje na konieczność kompleksowej ochrony wraz z otaczającym terenem (strefa krajobrazowa w promieniu około 300 m od grodziska ) z jednoczesnym wykorzystaniem do celów oświatowych. Zakończenie w 1992 roku kolejnej fazy prac terenowych na Zawodziu zbiegło się z tworzeniem tam rezerwatu archeologicznego. Twórcami projektu są Teresa Rodzińska-Chorąży i Tomasz Węcławowicz z Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie oraz Tadeusz Baranowski z Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Projekt zakłada kompleksową ochronę istniejącej in situ substancji zabytkowej i otaczającego ją terenu, przy jednoczesnym wykorzystaniu Zawodzia dla celów ekspozycyjno-oświatowych. Prace mają być prowadzone w kolejnych etapach.
      Pierwszym było oddanie do użytku, podczas obchodów Święta Miasta Kalisza w 1995 roku, pawilonu wystawowo-usługowo-administracyjnego, tzw. budynku bramnego usytuowanego przy wejściu głównym do grodziska, którego bryła nie kolidowała by z istniejącym osiemnastowiecznym kościółkiem św. Wojciecha. W budynku prezentowana jest stała wystawa "Kalisz prastary" autorstwa Tadeusza Baranowskiego i Leszka Gajewskiego z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie, dotycząca historii, wyników badań, roli i miejsca grodziska w historii Kalisza. Biorąc pod uwagę charakter oraz miejsce usytuowania "budynku bramnego", wyniki prac badawczych spopularyzowano głównie wykorzystując plany i mapy rysunkowe oraz fotograficzne ( barwne i czarno-białe), a także modele plastyczne. W drugiej kolejności planuje się zabezpieczenie reliktów kolegiaty i wykonanie z piaskowca rekonstrukcji murów magistralnych kościoła w skali 1:1 ( działania te zostały przesunięte do drugiego etapu, ponieważ dopiero w końcu 1995 roku sporządzone zostały zdjęcia fotogrametryczne, po których wykonana będzie kompleksowa ochrona substancji zabytkowej i rekonstrukcja z piaskowca murów magistralnych do wysokości 40cm). Ostatni, trzeci etap to rekonstrukcja wieży drewnianej, w miejscu zachowanych reliktów z XIII wieku, wyprofilowanie zachowanych wałów, oczyszczenie fosy i zagospodarowanie całego terenu zielenią, z uwzględnieniem poszczególnych faz rozbudowy grodziska.
      Na terenie rezerwatu archeologicznego od 1996 roku, podczas obchodów Dni Kalisza, Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej wspólnie z Instytutem Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie organizuje festyn archeologiczny. Ta cykliczna plenerowa impreza posiada charakter edukacyjny, przybliża i popularyzuje wiedzę na temat niektórych dziedzin życia przed wielu wiekami. Organizatorzy chcą że-by chociaż przez chwilę przeszłość zastąpiła teraźniejszość. Podczas jarmarku można poznać nie istniejące albo zanikające dziś zawody, starożytne rzemiosło i rękodzielnictwo : lepienie naczyń, tkanie, obróbkę krzemienia, rogu i kości, kaletnictwo, rymarstwo, pędzenie dziegciu i smoły, wypiek podpłomyków. Rezerwat Archeologiczny na Zawodziu stał się również miejscem inscenizowanych walk rycerskich. 
      Jarmarkowi archeologicznemu w 1997 roku towarzyszyło wydanie plakatu, specjalnej ulotki z pieczęcią lakową miasta Kalisza oraz kompletu kart pocztowych prezentujących Zawodzie, których twórcą był R. Walendowski. Imprezę plenerową w 1997 roku poprzedziło zakończenie konkursu plastycznego zatytułowanego "Życie codzienne wczesnośredniowiecznej osady kaliskiej na Zawodziu". Z całego województwa wpłynęło 450 prac wykonywanych różnymi technikami plastycznymi, które oceniało jury pod przewodnictwem artysty plastyka W. Kościelniaka, przyznając atrakcyjne nagrody w 3 kategoriach wiekowych (6-12lat, 13-16 lat i szkoły średnie). Cieszy nas, że dobiegł końca pierwszy etap zagospodarowania Zawodzia. Z niecierpliwością oczekiwać będziemy na dalsze, głównie rekonstrukcyjne prace, które w sposób plastyczny oddadzą kształt grodziska i wspólnie z cyklicznymi imprezami plenerowymi spopularyzują historię Kalisza.

LESZEK ZIĄBKA, Kalisia Nowa nr 1/98,  Fot. St. Kulawiak 

Zawodzie podróba czy autentyk?

      Zakończenie prac wykopaliskowych na terenie grodziska wczesnośredniowiecznego na terenie Zawodzia, na początku lat dziewięćdziesiątych i udokumentowanie ( wykonanie zdjęć fotogrametrycznych kolegiaty pod wezwaniem św. Pawła) umożliwiło rozpoczęcie prac nad kompleksowym zagospodarowaniem grodu "księcia całej Polski".. 

      Po raz pierwszy głos na temat utworzenia rezerwatu archeologicznego na Zawodziu zabrał prof. Włodzimierz Demetrykiewicz. W sporządzonym w latach dwudziestych "Memoriale w sprawie zabytków na grodzisku w Kaliszu" proponował on przejęcie przez władze lokalne gruntów, na których znajduje się grodzisko i przeprowadzenie badań wykopaliskowych oraz urządzenie rezerwatu archeologicznego. Pierwszy formalny wniosek o urządzenie rezerwatu archeologicznego na Zawodziu został w 1961 roku skierowany do Ministerstwa Kultury i Sztuki przez Stację Archeologiczną IHKM PAN w Warszawie. Wstępne założenia programowe rezerwatu sformułowane zostały przez Krzysztofa Dąbrowskiego. Zostały one zaakceptowane przez Główną Komisję Konserwatorską Ministerstwa Kultury i Sztuki. W projekcie wyodrębniały się trzy zagadnienia: urządzenia usługowo-administracyjne rezerwatu, ekspozycja na terenie grodziska w plenerze i w obrębie pawilonów i ewentualna organizacja skansenu etnograficznego, (zlokalizowanego na południe od wałów grodziska), który łączyłby rezerwat z zachowaną w tamtych latach in situ drewnianą zabudową Zawodzia.
      Pawilon usługowo-administracyjny umieszczony przy wejściu na teren rezerwatu miał spełniać wszystkie wymogi niezbędne do profesjonalnej obsługi turystycznej. Teren grodziska miałby służyć celom ekspozycyjnym. Głównym akcentem plastycznym miały być dwa pawilony: większy nad fundamentami kolegiaty i mniejszy nad fragmentami wałów oraz fundamentami wieży z początków XIII wieku. Chcąc wyeksponować relikty architektury, konstrukcje pawilonów zaprojektowano na drodze kontrastu z rur stalowych i pleksiglasu. Głównymi akcentami w obrębie pawilonów miały być : pozostałości kolegiaty św. Pawła ze zniszczonymi grobowcami Mieszka III Starego (-1202) i jego syna Mieszka Mieszkowica (-1193) oraz pozostałości wału z fundamentami wieży . Plansze, rysunki, rekonstrukcje miały stanowić oprawę plastyczną obiektów eksponowanych in situ. Odpowiednio zakomponowana zieleń miała zaznaczać trzy kolejne fazy rozbudowy grodziska. 
      Projekt zagospodarowania nie został jednak zrealizowany. Spotkał się również z uwagami krytycznymi . Uważano, że współczesne akcenty budowlane (m. innymi pleksiglas) zakłócą naturalną bryłę grodziska. Z zarzutami tymi po części zgodził się sam twórca Krzysztof Dąbrowski. W roku 1982 Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej ponownie zleciło wykonanie projektu zagospodarowania terenu rezerwatu archeologicznego na Zawodziu. Wykonawcą opracowania został Instytut Rozwoju Architektury Politechniki Warszawskiej. Pełną dokumentację MOZK przyjęło w 1985 roku. Podstawowym założeniem projektu było udostępnienie reliktów kolegiaty, wieży oraz innych zabytków ruchomych odsłoniętych podczas badań wykopaliskowych. Na terenie grodu miała być zaznaczona droga zwiedzania. Najważniejszymi obiektami dla turystów miały być relikty kolegiaty i wieży. Fundamenty te, odsłonięte w latach sześćdziesiątych, uległy znacznemu zniszczeniu (m.in. wypłukanie zaprawy). Wobec braku metody i odpowiednich środków technicznych pozwalających na trwałą konserwację istniejących elementów, zaproponowano zabezpieczenie ich poprzez położenie izolacji przeciwwilgociowej i wykonanie odpowiedniego odwodnienia drenażem opaskowym. Na tak zabezpieczone relikty przewidywano nasypanie warstwy piasku i odtworzenie na niej zarysu fundamentów obiektów. Na zrekonstruowanym w ten sposób fundamencie proponowano pokazanie obrysu murów, poprzez ułożenie płyt piaskowca ponad warstwą kamieni fundamentowych. Projekt ten nie został zrealizowany.
      W roku 1991 na zlecenie MOZK artysta plastyk Zygmunt Baranek opracował plan koncepcyjny zagospodarowania rezerwatu archeologicznego. Przewidywał on udostępnienie reliktów architektury romańskiej, postawienie dla profesjonalej obsługi turystycznej pawilonu wystawienniczego o lekkiej konstrukcji, wytyczenie alejek spacerowych i utworzenie tarasu widokowego. Koncepcja ta również nie doczekała się realizacji. 
       W latach 1992 i 1993 w Muzeum Okręgowym Ziemi Kaliskiej odbyły się trzy kolejne spotkania poświęcone planom zagospodarowania i zabezpieczenia wczesnośredniowiecznego grodziska na Zawodziu. W konferencjach brali udział przedstawiciele władz lokalnych, służby konserwatorskie, PTTK oraz specjaliści różnych dziedzin zajmujących się wczesnośredniowieczną kulturą materialną. W 1993 roku przyjęto koncepcję zagospodarowania rezerwatu archeologicznego na Zawodziu, która nawiązuje do planu z 1985 roku. W 1994 roku rozpoczęto realizację pierwszego etapu, który ukończono w 1995 roku oddając do użytku pawilon usługowo-administracyjny tzw. "budynek bramny". W roku 1998 planuje się rozpoczęcie drugiego etapu. Prace polegać mają na kompleksowej ochronie istniejących reliktów architektury sakralnej. Po zabezpieczeniu fundamentów kościoła (konserwacja, przysypanie żwirem, i piaskiem) i wyrównaniu terenu, w miejscu reliktów powstanie replika w skali 1:1 murów magistralnych do wysokości 40 cm. Trzeci etap to powstanie w linii wałów repliki wieży obronnej z XIII wieku, oczyszczenie fosy, wyprofilowanie wałów i zagospodarowanie terenu zielenią.
      Przedstawiona wyżej koncepcja w chwili obecnej wydaje się najwłaściwsza z punktu widzenia konserwatorskiego. Przy jej realizacji należy jednak zdać sobie sprawę, że spowoduje ona brak kontaktu z autentykiem (kolegiatą pod wezwaniem św. Pawła). Nasuwa to pytanie, czy obcowanie nawet z najlepszymi rekonstrukcjami, zastąpi wrażenia wynikające z kontaktu z zabytkami prezentowanymi in situ. Należy mieć nadzieję, że wysokie koszty prac związane z zagospodarowaniem grodziska jako rezerwatu archeologicznego, wymagające specjalistów z różnych dziedzin, nie opóźnią realizacji rozpoczętego przedsięwzięcia, a projekt nie podzieli losu trzech poprzednich koncepcji powstałych w ostatnich trzydziestu latach . Środki finansowe otrzymane na ten cel, będą współmierne do rangi obiektu, pełniącego we wczesnym średniowieczu rolę ośrodka kasztelańskiego, siedziby książęcej, jednego z głównych grodów wczesnopiastowskiego państwa. Miasto szczycące się "najstarszą metryką pisaną" w Polsce prawdopodobnie doczeka się długo oczekiwanej placówki muzealnej, która uatrakcyjni ofertę oświatowo-turystyczną Kalisza. 

Rys.: Kalisz, plan zagospodarowania przestrzennego rezerwatu archeologicznego na Zawodziu według projektu K. Dąbrowskiego. 
Leszek Ziąbka, Kalisia Nowa nr 3/98.