Współczesny herb Kalisza Jak budowano Kalisz?
Z dziejów rozwoju przestrzennego miasta

Jak budowano Kalisz?
Z dziejów rozwoju przestrzennego miasta

      Wczesnośredniowieczny, przedlokacyjny Kalisz położony był w południowej części dzisiejszego miasta - na Zawodziu i posiadał typowy dla wielu ówczesnych "miast" polskich układ przestrzenny. Składał się on z kilku elementów osadniczych, rozlokowanych wśród licznych odnóg meandrującej Prosny: grodu pełniącego funkcję siedziby administracyjnej, podgrodzia czyli osady o charakterze usługowym, osady targowej znajdującej się na późniejszym tzw. Starym Mieście oraz dwóch dalszych osad położonych nieco dalej - na Rypinku i Czaszkach. Jednak już w XIII wieku Prosna zmieniła swoje koryto, przestała więc zapewniać bezpieczeństwo grodowi i rozlokowanym w jego pobliżu osadom. Dlatego też w 1233 roku książę śląski Henryk Brodaty przeniósł gród kaliski, w nowe miejsce - na rozległą, piaszczystą łachę rzeczną leżącą również w dolinie Prosny, ale oddaloną o ponad 1 kilometr na północny zachód od Zawodzia.

      Tak przygotowany ośrodek wczesnomiejski, około 1257 roku, otrzymał z rąk księcia wielkopolskiego Bolesława Pobożnego przywilej lokacyjny. Do przestrzennego organizowania miasta przystąpiono z pewnością wkrótce po lokacji, wykorzystując naturalne ukształtowanie "wyspy" otoczonej z wszystkich stron Prosną oraz przekopaną od strony północno-zachodniej fosą. Przyjęty schemat polegał na rozwidleniu szlaku drożnego na dwie łukowate, ale symetryczne do siebie ulice (poprzecinane systemem prostopadłych do nich poprzecznic) zbiegające się przy przeprawach - mostach na Prośnie. Nadało to miastu charakterystyczny, owalno - wrzecionowaty kształt. W środku tego owalu założono prostokątny rynek, z którego krótszych boków wyprowadzono po dwie, a z dłuższych po trzy ulice. Na rynku, dopiero pod koniec XIV wieku, wzniesiono murowany ratusz, ale sukiennice i inne kramy kupieckie istniały tam już z końcem XIII wieku, co potwierdzają liczne źródła pisane. Ogólny zasięg tak wyznaczonego miasta, niewątpliwie otoczonego wałem drewniano - ziemnym (stopniowo zastępowanym murem ceglanym), obejmował obszar o powierzchni 0,2 km2. Ulice wychodzące z rynku utworzyły, w układzie miasta, dwa krzyżujące się pasma bloków o funkcjach mieszkalnych i handlowo - usługowych. Natomiast między tymi blokami a linią wałów otaczających miasto powstały cztery duże, dodatkowe kwartały.

      Najwcześniej zagospodarowano kwartał południowo - wschodni, gdzie już w 1257 roku Franciszkanie, sprowadzeni do Kalisza przez Bolesława Pobożnego i jego żonę Jolantę, rozpoczęli wznoszenie kościoła i klasztoru. Zachowane do dzisiaj prezbiterium zbudowane zostało przed 1277 r. a korpus nawowy powstał w I połowie XIV wieku. Nieco później rozpoczęto zabudowę kwartału północno-zachodniego. na terenie którego - w okresie od 1275 r. do połowy XIV wieku stawiano kościół p.w. Mikołaja, a w połowie tegoż wieku wzniesiono także siedzibę starosty kaliskiego - zamek W połowie XV wieku zbudowany tu został również, obok kościoła, klasztor Kanoników Regularnych Lateraneńskich sprowadzonych do Kalisza przez Kazimierza Wielkiego. Kwartał północno - wschodni zajął, przed 1303 r., drewniany kościół p.w. Wniebowzięcia NMP. W 1353 roku - z fundacji arcybiskupa Jarosława Bogorii Skotnickiego - kościół ten przebudowano na murowany oraz postawiono obok niego pałac arcybiskupów gnieźnieńskich. W późniejszym okresie, obejmującym lata 1586 - 1608, wzniesiono tu jeszcze kompleks zabudowań jezuickich (ufundowanych przez prymasa Stanisława Karnkowskiego i rozbudowanych przez prawie cały XVII wiek) z kościołem, klasztorem, kolegium, drukarnią i bursą dla studentów. Natomiast południowo - zachodni kwartał miasta wypełniła dzielnica żydowska posiadająca własną sieć wąskich ulic, synagogę i oddzielny, rynek (zwany później Końskim Targiem). Dzielnica ta - z niewielkimi tylko zmianami - przetrwała aż do czasów okupacji hitlerowskiej.

      Wraz z powstaniem miasta, poza jego murami obronnymi, poczęły kształtować się przedmieścia kaliskie. Posiadały one bardzo luźną i nieliczną zabudowę - w większości drewnianą - rozlokowaną prawie wyłącznie przy głównych drogach prowadzących do miasta. Niemniej jednak i tu, w okresie od schyłku XIII wieku aż do końca XVIII wieku, powstały budowle murowane posiadające "reprezentacyjny" charakter.

      Pierwsze formować zaczęło się Przedmieście Toruńskie położone przy drodze wybiegającej od północy bramy miejskiej i prowadzącej dalej w kierunku Torunia. Już w latach 80-tych XIII wieku wzniesiono tu kościół i szpital Kanoników Regularnych św. Ducha de Saxia. Szpital ten pełnił raczej funkcję przytułku niż instytucji znanej nam z dzisiejszych czasów. Tuż obok, w 1465 roku, ufundowany został przez arcybiskupa Jana Gruszczyńskiego kościół i klasztor Bernardynów, najpierw drewniany, już od początków XVII wieku murowany. Obecnie gmachy te zajęte są przez Jezuitów. Naprzeciw nich w 1606 roku powstały zabudowania Bernardynek. Po kasacie tego zgromadzenia zakonnego, (dokonanej przez władze rozbiorowe) teren ten zajęła duża fabryka włókiennicza braci Repphanów.

      Natomiast Przedmieście Wrocławskie usytuowane było od strony południowej miasta, przy drodze prowadzącej w kierunku Wrocławia. Przepływająca tędy i rozwidlająca się na dwie odnogi Prosna, umożliwiła założenie tutaj młynów wodnych. W późniejszych latach, kiedy rozwinie się w Kaliszu przemysł włókienniczy, będzie działał tu folusz wodny należący do fabryki Repphanów. Nieco dalej, przy dzisiejszej ulicy Śródmiejskiej, ufundowano w XV wieku szpital i kościół św. Trójcy, zastąpiony w 1842 roku dużym - jak na ówczesne możliwości - szpitalem zaprojektowanym przez Henryka Marconiego. Drugim obiektem sakralnym powstałym na tym przedmieściu jest zespół kościelno - klasztorny Reformatów, wybudowany w 1676 roku. Obecnie mieści się tam parafia św. Rodziny i klasztor SS Nazaretanek. Dalej za tymi zabudowaniami, na skarpie górnej terasy rzecznej, założono trzy rozległe cmentarze - ewangelicki (w 2 połowie XVII wieku), grecko-prawosławny (w 1787 roku) i katolicki (w 1807 roku).

      Kiedy w 1793 roku, w wyniku II rozbioru Polski, Kalisz dostał się pod władzę Prus, miasto znajdowało się w opłakanym stanie - rok wcześniej zniszczył je największy w jego dziejach pożar. Projektowany przez Prusaków plan odbudowy nie został jednak zrealizowany. Dokonano jedynie drobnych korekt w sieci ulic oraz wzmocniono niektóre skarpy nadprośniańskie, a przede wszystkim wytyczono szeroką aleję spacerową (Aleja Wilhelminy, później Józefiny, jeszcze później Aleksandry a obecnie Aleja Wolności) przylegającą od południa do koryta Prosny. Ulica ta początek swój brała przy drodze do Rypinka a kończyła się przy klasycystycznym Moście Kamiennym powstałym w latach 1824 - 1825, łączącym miasto z Przedmieściem Wrocławskim.
      Ówczesny Kalisz nie był rozległy - miasto wraz z obu przedmieściami obejmowało obszar zaledwie 1 km2

      Prawdziwe porządkowanie Kalisza nastąpiło dopiero w okresie Królestwa Polskiego - zwłaszcza w latach 1815 - 1830. Organizatorem tych prac był J. Radoszewski, wspomagany przez dwóch architektów: S. Szpilowskiego i F. Reinsteina. Na skrajach miasta wzniesiono wtedy cztery rogatki. Jedna z nich - wrocławska zachowała się do dziś. W następnej kolejności zajęto się północną częścią miasta, co podyktowane było koniecznością uporządkowania terenu po wcześniejszej rozbiórce zamku, bramy toruńskiej i muru miejskiego. Wzniesiono tam gmach Szkoły Wojewódzkiej (obecne Liceum im. A. Asnyka) oraz utworzono duży plac zwany Placem Zamkowym, na którego skraju zbudowano w 2 połowie XIX wieku cerkiew p.w. św. Piotra i Pawła (rozebrana w latach 20-tych XX wieku). Drugi plac - Plac św. Józefa - utworzono obok kolegiaty p.w. Wniebowzięcia NMP po wyburzeniu dworków prałatów i mansjonarzy. Przebudowano wówczas także północną część zabudowań pojezuickich będących wtedy wielką siedzibą województwa kaliskiego.

      W ramach dalszych prac "porządkujących" miasto, ulicę Sukienniczą przez ogrody franciszkańskie, doprowadzono do Prosny i połączono ją z Aleją Józefiny mostem zwanym Trybunalskim, którego nazwa pochodzi od usytuowanego naprzeciw budynku Trybunału, wzniesionego w latach 1820 - 1821. W południowo-wschodniej części alei, tuż przy parku założonym pod koniec XVIII wieku na bazie dawnych ogrodów jezuickich, pobudowany został w 1829 roku teatr, dwukrotnie - w latach późniejszych zniszczony i odbudowywany. Wtedy też, na gruntach dawnych zabudowań poduchackich, powstała kamienica Puchalskiego, a tuż obok niej budynek zwany powszechnie Pałacem Puchalskiego. Należy tu dodać, że począwszy od 1820 roku rozbudowa miasta poczęła przebiegać w sposób planowy, bowiem zgodnie z przepisami wprowadzonymi przez. Komisję Rządową Spraw Wewnętrznych wszelkie budynki można było stawiać ”...tylko wzdłuż ulicy i wedle zatwierdzonego planu ogólnej regulacji miasta...".

      Po upadku powstania listopadowego, dla miasta rozpoczął się kilkudziesięcioletni okres kryzysu gospodarczego i związanego z nim zastoju budowlanego. Jedynie na zjazd monarchów (cara Rosji Mikołaja I i króla Prus Fryderyka Wilhelma III), który odbył się w sierpniu 1835 roku odnowiono teatr oraz pobudowano na placu ratuszowym, zaprojektowany przez F. Reinsteina, nieistniejący już gmach odwachu.

      Ponowne ożywienie budowlane nastąpiło pod koniec XIX wieku. Wtedy to, obok kilkunastu domów mieszkalnych, wzniesiono także - na tyłach kolegiaty p.w. Wniebowzięcia NMP - budynek Kaliskiego Towarzystwa Muzycznego (oddany do użytku w 1902 r.) oraz postawiono ale już na początku XX wieku, gmach Budynku Ziemi Kaliskiej (przy Alei Józefiny, obok Trybunału; wg proj. R. Sławskiego) i Bank Kredytowy (w pobliżu Mostu Kamiennego; wg proj. H. Kudera). Wcześniej jednak, bo w 1888 r., rozpoczęta została - wg projektów budowniczego gubernialnego J. Chrzanowskiego - budowa ratusza, spalonego podczas wielkiego pożaru miasta w 1793 roku i dotychczas nie odbudowanego.

      Sposób zabudowy Przedmieścia Wrocławskiego, z gmachem koszar wojskowych wzniesionych przy ulicy Nowy Świat jeszcze w I połowie XIX wieku i z domem starców z połowy tegoż stulecia, wyraźnie wskazywał na rozszerzanie się granic miasta w kierunku przyszłej dzielnicy Czaszki, usytuowanej na lewo bieżnej, południowo-wschodniej części wysoczyzny Prosny. Przedmieście to objęło swym zasięgiem także okolice wsi podkaliskich: Dobrzec Mały i Ogrody, gdzie na początku XX w., przy ulicy Nowoogrodowskiej (ob. T. Kościuszki), powstały gmachy: Towarzystwa Pożyczkowo - Ubezpieczeniowego, filii Banku Przemysłowego w Poznaniu i Szkoły Realnej (dzisiejsze Liceum im. M. Kopernika) oraz Kasa Skarbowa (Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej).

      Opracowany przez Ottomara Wollego plan Kalisza z 1878 r. ukazuje postępujące zagospodarowanie zarzecznej dzielnicy miasta - Przedmieścia Toruńskiego i wsi Majków. Pomiędzy tą wsią a pobliskim Chmielnikiem założono cmentarz wojskowy ( 1883 r.), a na samym zaś Chmielniku - u rozwidlenia dróg prowadzących do Warszawy i Łodzi - wzniesiono w 1891 r. (wg proj. H. Marconiego i F. Tournella) okazały gmach więzienia, nawiązujący swą formą architektoniczną do romańskich budowli obronnych.

      Trzecie przedmieście kaliskie - Piskorzewie usytuowane po stronie północno-zachodniej miasta. powstało na miejscu byłych ogrodów mieszczańskich, a siatkę jego ulic wyznaczyły drogi istniejące dawniej między tymi ogrodami. W połowie XIX w. nadmiernie skupioną zabudowę miejską Piskorzewia nieco rozluźniono. Utworzono tam plac targowy (zabrukowany w 1871 r.) zwany Placem św. Mikołaja (później też Nowym Rynkiem lub Rynkiem Dekerta), na którym w 1886 r. wzniesiono - niestety już nie istniejące - budynki: straży pożarnej i aresztu śledczego popularnie zwanego "kozą". Przedmieście to, na przełomie XIX i XX w., stało się główną dzielnica przemysłową Kalisza, którego powierzchnia wynosiła wówczas 3,8 km2.

      W 1906 roku w wyniku przyłączenia do Kalisza okolicznych wsi - zwłaszcza terenów południowo- zachodnich (Dobrzec Mały, Czaszki, Rypinek oraz część gruntów Tyńca, Chmielnika, Wydorów i Ogrodów) - powierzchnia miasta wyrosła do 6,05 km2. Dzięki tym zmianom obszar, leżący między rogatką wrocławską a wybudowanym w 1905 r. (wg proj. Cz. Domalewskiego) budynkiem dworca kolei żelaznej (uruchomionej w 1902 r.), awansował do roli ważnego elementu przestrzennego łączącego centrum miasta z tworzącym się węzłem komunikacyjnym.

      Początek I wojny światowej, a zwłaszcza dni pierwszej połowy sierpnia 1914 roku, okazały się dla miasta i jego mieszkańców bardzo tragiczne. Kalisz ostrzeliwany i podpalany przez wojska pruskie przestał prawie istnieć. Stan powstałych wówczas zniszczeń - oszacowanych na 80% i obejmujących nieomal całe średniowieczne centrum i znaczną część Przedmieścia Wrocławskiego - zarejestrowały zdarte fotografie oraz pierwsze powojenne plany pomiarowe. Miasto praktycznie nie nadawało się do odbudowy. Jednak kaliszanie jak i architekci całego kraju uznali odbudowę Kalisza za sprawę pierwszorzędną dla polskiej historii i tradycji. Już w listopadzie 1914 r. powstał Komitet Odbudowy Kalisza, który wspólnie z warszawskim Kołem Architektów ogłosił (w 1915 r.) konkurs na odbudowę miasta. Skupił on wokół siebie czołowych polskich architektów, ale ich prace uwzględniające konieczność zrekonstruowania przestrzeni staromiejskiej i wprowadzające tylko najniezbędniejsze korekty modernizacyjne, niestety nic zostały zrealizowane.

      Podobny los spotkał zarówno pierwszy powojenny plan zagospodarowania przestrzennego miasta opracowany przez architekta miejskiego S. Pajzderskiego, jak i drugi plan powstały w warszawskiej pracowni W. Michalskiego. Nie zostały one zatwierdzone przez władze miejskie w związku z czym, odbudowę oparto o stare plany przyjęte do realizacji jeszcze w listopadzie 1917 roku. Przy wszystkich tych trudnościach okres międzywojenny był jednak czasem odbudowy wielu zniszczonych obiektów - np. w latach 1920 - 1924 wzniesiono ratusz (wg proj. S. Pajzderskiego) a w 1925 r ukończono budowę teatru wg proj. Cz. Przybylskiego), który udostępniono społeczeństwu dopiero w 1936 roku Powstał wtedy także cały szereg nowych obiektów, których wykaz - nie licząc domów mieszkalnych z prawie 7000 mieszkań - objąłby kilka stron maszynopisu. Wymienimy tu tylko najważniejsze z nich. Przy ulicy 3-go Maja wybudowano nowoczesną szkołę (wg proj. S. Pajzderskiego). a nieopodal teatru, w latach 1923 - 1926, wzniesiono Bank Polski (wg proj. M. Lalewicza). W latach 30-tych w Parku Paderewskiego na Kanale Rypinkowskim zbudowana została nowa przystań wioślarska i naprzeciw Starego Parku stadion miejski. W 1932 r. oddano do użytku budynek poczty (przy dzisiejszej ul. Zamkowej) zaś nieco później - (w 1937 r.) szpital im. Przemysława II. Trwające od zakończenia I wojny światowej starania władz miejskich o przyłączenie do Kalisza części gruntów wsi Żydów i Tyniec sfinalizowane zostały 5 kwietnia 1934 r. Jego powierzchnia wynosiła teraz 24,13 km2.

      W latach II wojny światowej okupacji hitlerowcy zamierzali zrealizować wcześniejszy, sięgający poprzedniej wojny, projekt upodobnienia Kalisza do miast niemieckich, bowiem miał on stać się ważnym ośrodkiem przemysłowym III Rzeszy. Planowano nawet wyburzenie fragmentów miasta, ale na szczęście tego nie zrealizowano. W ramach podjętych prac wybudowano tylko osiedle wielorodzinne na Tyńcu oraz uregulowano Prosnę, zasypując jej odnogę płynącą wzdłuż dzisiejszej ulicy Babinej. Po wojnie, na zasypanym korycie, założono aleję spacerową (zwaną powszechnie "Plantami") otaczającą zielonym pierścieniem część kaliskiego starego miasta. Dla ułatwienia komunikacji projektowano przeprowadzenie przez Kalisz linii kolejowej do Konina i Częstochowy, a w celu stworzenia zaplecza gospodarczego rozpoczęto rozbudowę zakładów spożywczych (dzisiejsze KZKS "Winiary") oraz zakładanie fabryki zbrojeniowej. Okupanci zlikwidowali także stary, sięgający średniowiecza, cmentarz żydowski usytuowany w dzielnicy Czaszki, zaś zabytkowe płyty nagrobne wykorzystali przy porządkowaniu skarp Prosny. Dopiero w 1989 r., dzięki fundacji rodziny Nissenbaumów, płyty te wydobyto i złożono na pochodzącym z początków naszego stulecia cmentarzu żydowskim przy ulicy Podmiejskiej. Pierwsze plany zagospodarowania przestrzennego Kalisza powstałe po 1945 roku, w związku z projektowanym połączeniem kolejowym Kalisz-Konin, zakładały wybudowanie w jego północnej części nowego dworca kolejowego. Pomiędzy oboma dworcami rozpościerać się miała sieć handlowo-usługowa i mieszkaniowa biegnąca ulicą Górnośląską, dalej przez obszar dawnego miasta lokacyjnego aż do obecnej ulicy Stawiszyńskiej. Pomimo zaniechania tych zamiarów (w 1960 r.) główną oś komunikacyjną pozostawiono bez zmiany. Pierwszym osiedlem mieszkaniowym zrealizowanym po wojnie było osiedle wybudowane w 1955 r. nad Kanałem Rypinkowskim. W tym też czasie (wykorzystując miejsce po zburzonej w okresie międzywojennym cerkwi) wzniesiono dom towarowy (PDT "Centrum"), rozdzielający dwa istniejące tam place - św. Józefa i J. Kilińskiego. Na okres ten przypada również budowa kompleksu sportowego przy ul. Łódzkiej oraz zespołu budynków Studium Nauczycielskiego usytuowanego w dzielnicy Czaszki, mieszczącego obecnie Wojewódzki Ośrodek Metodyczny i część kaliskiej filii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu.

      Do początków lat 60-tych ogólny obszar miasta pozostał nie zmieniony. Dopiero w 1963 r. w granice miejskie włączono część Dobrca Wielkiego, Kościelnej Wsi i Warszówki oraz Majków i Piwonice. Tym samym powierzchnia Kalisz wzrosła do 30,1 km2. Dalsze powiększenie areał miejskiego - do 53 km2 - miał miejsce w 1976 r. Przyłączono wtedy Kolonię Majków, Nosków, Winiary, dalszą część Piwonic, Szczypiorno i Rajsków.

      Dzięki powiększeniu się obszaru miejskiego Kalisz zyskał tereny, na których mogły powstać nowe osiedla mieszkaniowe. Leżą one na stokach wysoczyzny i terasach rzecznych. Prawobrzeżną część wysoczyzny, opadającą stosunkowo stromą krawędzią w kierunku doliny Prosny, zajmują dzielnice budownictwa jednorodzinnego: Majków i Tyniec. Tutaj znajdują się też bardzo piękne punkty widokowe na dolinę rzeki i leżące w niej kaliskie śródmieście. Natomiast lewobrzeżna część wysoczyzny, niższa i schodząca łagodnie w kierunku rzeki, łącząca historyczne śródmieście z dworcem kolejowym jest obszarem zajętym przede wszystkim przez budownictwo wielorodzinne. Zgodnie z planem zagospodarowania miasta w kierunku dworca kolejowego, w 1957 r. w rejonie ulic: Górnośląskiej i Serbinowskiej rozpoczęto budowę osiedla "Kaliniec". Później powstały dalsze osiedla - "Widok", "Dobrzec", "J. Korczaka" oraz noszące imiona wybitnych Kaliszan: A. Asnyka, M. Dąbrowskiej, M. Konopnickiej i S. Szolca-Rogozińskiego. Dość jednostajną czasami architekturę tych osiedli wzbogacają widokowo nowoczesne kościoły (na "Kalińcu" i na "Osiedlu A. Asnyka"). Interesującą formę architektoniczną posiada także Szpital Wojewódzki przy ulicy Poznańskiej. Dzielnice przemysłowe współczesnego Kalisza skupiają się przede wszystkim na Piskorzewiu oraz po przeciwnej stronie miasta - na Zagorzynku i Rypinku. Takie ich usytuowanie - na stokach i wysoczyźnie - ma na celu ochronę leżącego w dolinie centrum Kalisza przed koncentracją zanieczyszczeń atmosfery.

      Aktualny obraz Kalisza, zróżnicowanie środowiska przyrodniczego będące niezaprzeczalnym walorem jego okolic oraz inne czynniki niezbędne dla dalszego prawidłowego funkcjonowania całego współczesnego organizmu miejskiego, z pewnością zostaną uwzględnione w opracowanym właśnie nowym planie zagospodarowania przestrzennego miasta.

Krystyna Dobak-Splitt, Jerzy Aleksander Splitt.
Regionalny miesięcznik społeczno-kulturalny “Kalisia”, numer 1 i 2 1993 r.

Rozwój przestrzenny Kalisza

Na rysunku: Miasto Kalisz w obecnych granicach.      Od dnia 1 stycznia 2000 r. Kalisz rozszerzył swoje granice administracyjne i obejmuje obszar o powierzchni 69,77 km2. Rada Ministrów w grudniu 1999 r. włączyła w jego granice trzy wsie sołeckie z gminy Nowe Skalmierzyce w powiecie ostrowskim: Dobrzec, Sulisławice i Kolonia Sulisławice o łącznej powierzchni 1.450,3 km2. Po retrospektywnym spojrzeniu i prześledzeniu rozwoju przestrzennego Kalisza w ciągu jego długich dziejów można dostrzec, że dopiero w XX wieku miasto rozpoczęło swoją ekspansję na wysoczyzny morenowe o dobrych warunkach fizjograficznych i budowlanych, wychodząc z głębokiej i wąskiej doliny Prosny, krępującej przez wieki jego rozwój. Istniejący współcześnie układ przestrzenno - funkcjonalny Kalisza stanowi rezultat jego historycznego rozwoju, uwarunkowanego zarówno czynnikami fizjograficznymi, jak i zmiennością funkcji pełnionych przez niego na przestrzeni dziejów. Ich każdorazowa zmiana oraz wzrost zaludnienia wiązały się z jego rozwojem przestrzennym, determinowanym tak przez czynniki przyrodnicze, jak i uwarunkowania społeczne i ekonomiczne.

Miasto w dolinie Prosny

      Dla Kalisza - od jego zarania aż do początków XX wieku, -główną osią rozwoju przestrzennego była dolina Prosny. W niej, ze względu na naturalny walor obronny, kształtował się Kalisz wczesnośredniowieczny, podobnie jak starożytna Calisia. W procesie urbanistycznym tego okresu miasto przeszło trzy wyraziste etapy. Pierwszy z nich związany był z powstaniem grodu na Zawodziu, na małym obszarze, mającym zaledwie ok. 2.600 m2, powiększonym w późniejszej fazie rozwojowej - po ukształtowaniu się osiedla podgrodowego - do powierzchni 17.500 m2. Taki właśnie obszar otoczony został rozbudowanymi wałami obronnymi. Kolejny etap wiąże się z powstałym w XI w. rzemieślniczo - targowym osiedlem na Starym Mieście i Rypinku. Uformowane na wzniesieniach w obrębie pradoliny rzeki Prosny nowe osiedle stanowiło już, łącznie z grodem i osiedlem na Zawodziu, przestrzennie rozległą aglomerację o charakterze wczesnomiejskim, liczącą ok. 35.000 m2 powierzchni. Trzeci z tych etapów nastąpił po zniszczeniu grodu na Zawodziu w 1233 r. przez księcia śląskiego Henryka Brodatego, który jego budowę przesunął o ok. 1,5 km wzdłuż rzeki Prosny, w kierunku północnym, dokonując lokacji w miejscu współczesnego centrum Kalisza.

      Nowe miasto powstawało na piaszczystym, niskim ostrowiu, okolonym rozwidleniami Prosny. Rzeka tworzyła tutaj liczne zakola, rozlewiska i piaszczyste łachy. Powstający gród wzmacniało swoje bezpieczeństwo i obronność, szczególnie po opasaniu się w następnym wieku murami obronnymi, a dogodne przejście przez zwężającą się w tym miejscu dolinę rzeki przyczyniło się do ukształtowania węzła komunikacyjno - handlowego, sprzyjającego rozwojowi handlu, podstawowego czynnika rozwojowego Kalisza. Jednak usytuowanie na niewielkim ostrowiu, mającym zaledwie 18 ha, a także w wąskiej dolinie rzeki miało swoje ujemne następstwa. Ograniczało bowiem przestrzennie już w okresie jego powstawania i rzutowało na rozwój w następnych stuleciach. Brak przestrzeni rozwojowej odczuwany był drastycznie w XIX w., kiedy to nastąpiła prawdziwa eksplozja rozwojowa miast w związku z rozwijającym się przemysłem. Z konieczności osią rozwoju Kalisza stała się wąska dolina Prosny, która już wcześniej stanowiła barierę ograniczającą dla formujących się na niej przedmieść - Wrocławskiego i Toruńskiego, zwanego później Warszawskim. Oś ta utrwaliła się w XIX i jeszcze na początku XX w., kiedy to powstawały na dnie doliny zwarte tereny przemysłowe, otaczające od północy (Piskorzewie) i południa (Rypinek) obszar starego miasta, stanowiącego jego jądro z utrwalonymi funkcjami centralnymi. Ona to określiła w istotny sposób obecny układ przestrzenno - funkcjonalny Kalisza i rzutuje na dalsze przemiany struktury przestrzennej, pomimo jego późniejszego dwustronnego rozwoju (po obu stronach Prosny). Należy podkreślić, że dolinne pierwotne usytuowanie miasta, to także jego niekorzystne warunki fizjograficzne - bioklimatyczne i hydrogeologiczne. Niekorzystne warunki bioklimatyczne powodują słabe przewietrzanie doliny, co w konsekwencji powoduje występowanie tzw. smogu dolinnego, wzmaganego zanieczyszczeniami przemysłowymi i motoryzacyjnymi. Warunki hydrogeologiczne natomiast pogarsza brak spadku w sieci ściekowej w dnie doliny i niemożność szybkiego odprowadzenia grawitacyjnego ścieków burzowych.

Przełamywanie barier

      Liczne osiedla wiejskie otaczające miasto - usytuowane na zboczach doliny i wyżej, na wysoczyźnie morenowej - przechodziły w pierwszej połowie XIX w. przeobrażenia związane z licznie powstającymi manufakturami. Osiedlali się w nich sukiennicy i tkacze zatrudnieni w kaliskich przedsiębiorstwach. Część tych skupisk stanowiła dobra miejskie: Dobrzec Mały, Czaszki, Zawodzie oraz Tyniec. Stopniowo sta-wały się one faktycznymi przedmieściami Kalisza. Następowało również funkcjonalne wyodrębnienie się niektórych przedmieść, które stopniowo nabierających charakteru przemysłowego. Proces ten dotyczy szczególnie Piskorzewia. Kolejne przedmieścia wyodrębniają się w drugiej połowie tego wieku. Należy do nich Chmielnik, Tyniec, Czaszki, Ogrody oraz Dobrzec Mały. Nasilający się proces rozwojowy Kalisza - przestrzenny i demograficzny - dokonywał się jednak nadal w obrębie doliny Prosny. Przełom nastąpił dopiero w pierwszych latach XX w. i związany był nierozłącznie z budową dworca kolejowego na zachód od doliny Prosny, na obszarze wysoczyzny morenowej. Lokalizacja dworca w dużym oddaleniu od miasta stała się impulsem do rozprzestrzeniania się Kalisza w kierunku zachodnim, w górę zbocza doliny Prosny, a następnie wysoczyzny o korzystnych warunkach fizjograficznych i budowlanych. Ograniczenie rozwojowe w tym kierunku stanowiła jednak pobliska granica państwa rosyjskiego.

      Rozwój przemysłu i dynamiczny wzrost liczby ludności na przełomie XIX i XX w. wymagał rozszerzenia granic administracyjnych. W 1906 r. włączono do obszaru miasta ukształtowane już przedmieścia: Dobrzec Mały, Czaszki, Tyniec, Wydory i Ogrody. Powierzchnia miasta wzrosła do 605 ha, terytorialnie przekraczając dolinę Prosny. Było to pierwsze rozszerzenie granic od czasu jego lokowania w XIII w. Liczna już zabudowa wzdłuż przyszłej ul. Górnośląskiej, szczególnie Rogatki Wrocławskiej do dzisiejszej ul. Staszica, zadecydowała o wykształceniu i powstaniu nowej osi rozwojowej miasta, która w niedalekiej przyszłości połączyła dwa dworce - kolejowy i autobusowy, zlokalizowany w okresie międzywojennym przy dzisiejszej ul. A. Parczewskiego. Dynamiczny rozwój Kalisza w tym okresie przerwany został już w pierwszych dniach I wojny światowej barbarzyńskim zburzeniem miasta przez wojsko pruskie. Po wojnie Kalisz odradzał się niczym mityczny fenix. Jeszcze podczas trwania wojny rozpisano i rozstrzygnięto konkurs na jego odbudowę. Założono wówczas przeprowadzenie regulacji i unowocześnienie miasta. Do tego konieczne było powiększenie jego granic. W 1920 r. magistrat wystąpił z wnioskiem o włączenie w obręb miasta 855 ha gruntów należących do gmin wiejskich Tyńca, Żydowa i nowo utworzonego Podgrodzia Kaliskiego. Ogólny obszar miasta miał wzrosnąć do ok. 1.460 ha. Tymczasem władze wojewódzkie w Łodzi nie widziały potrzeby rozbudowy przestrzennej Kalisza i starania magistratu zakończyły się niepowodzeniem. Po wejściu w życie ustawy o rozbudowie miast w 1926 r. Zarząd Miejski ponowił wniosek, składając w Głównym Urzędzie Ziemskim w Warszawie memoriał w sprawie rozszerzenia miasta o tereny niezbędne do jego dynamicznego rozwoju, o powierzchni 2.074 ha. Planowano tworzyć "Wielki Kalisz", obejmujący 2.679 ha powierzchni. Potrzeba była oczywista, gdyż gęstość zaludnienia w Kaliszu w tym czasie wynosiła aż 7.746 osób na km2, ustępując pod tym względem jedynie Warszawie i Łodzi, ale i tym razem sprawa nie spotkała się ze zrozumieniem. Dopiero w 1934 r. przyłączono do miasta tereny o powierzchni 1.808 ha. Jego obszar został powiększony prawie 3,5 -krotnie, osiągając 2.413 ha powierzchni. Kalisz mógł się teraz rozwijać, a potwierdzeniem tego są nowo założone osiedla mieszkaniowe m.in. na Korczaku i przekroczenie stanu ludności z 1914 r., osiągającej na koniec 1938 r. 81.052 mieszkańców.

      Po II wojnie światowej w gospodarce gruntami obowiązywała twarda zasada ochrony użytków rolnych przed zabudową miejską. W praktyce realizowano ją zarówno w trybie zakazów administracyjnych, jak i przez stosowanie wysokich odpłatności za przejmowane grunty rolne. Podkaliskie obszary produkcyjne były szczególnie chronione. Nie mniej w 1963 r. obszar miasta powiększył się o ok. 6 km2. Włączono w jego granice małe części gruntów należących do wsi sołeckich: Majków, Warszówka, Kościelna Wieś, Dobrzec Wielki, Winiary i Piwonice.

      W 1975 r. przywrócono województwo kaliskie, a Kalisz uzyskał znowu status stolicy województwa, co zapowiadało przyspieszenie jego rozwoju. Centralne władze planistyczne zaliczyły nasze miasto do szybko rozwijających się . W przyjętym programie rozwojowym założono, że w 1985 r. stolica województwa kaliskiego będzie liczyła od 130 do 150 tys. mieszkańców. Ten skokowy wzrost liczby mieszkańców i rozwój funkcji miasta jako głównego ośrodka polityczno - społecznego i administracyjnego województwa wymuszał konieczność i pilność podjęcia prac nad koncepcją rozwoju przestrzennego Kalisza. Poszerzenie granic administracyjnych, w oparciu o wybór racjonalnych kierunków rozwoju przestrzennego, miało nastąpić przez włączenie do niego zurbanizowanych już podmiejskich wsi sołeckich: Winiar, Zdun, Rajskowa, Sulisławic, Sulisławic Kolonii oraz w znacznej części obszarów Kościelnej Wsi, Dobrzeca, Wolicy, Szałego i Trojanowa. Jednak rozporządzeniem ministra administracji, gospodarki terenowej i ochrony środowiska z dnia 24 czerwca 1976 r. w granice miasta włączono tylko obszary sołectw: Majków - Kolonia, Piwonice, Nosków, Szczypiorno, Rajsków i Winiary. Nie uwzględniono zatem jakże ważnych i niezbędnych dla dalszego rozwoju miasta obszarów usytuowanych na wysoczyźnie (Sulisławice, Sulisławice Kolonia, Kościelna Wieś, a szczególnie Dobrzec), stanowiących potencjalnie najkorzystniejszą lokalizację osiedli mieszkaniowych, a przy tym zapewniających oszczędności inwestycyjno-eksploatacyjne w zakresie infrastruktury technicznej (woda, ciepło, gaz, powiązania komunikacyjne itp.) w wyniku koncentracji terenów budowlanych w jednym rejonie miasta.

      Przy podejmowaniu tej decyzji nie uwzględniono opinii zawartej w programie rozwoju Kalisza do roku 1999, opracowanym jeszcze w 1974 r. przez Wojewódzką Pracownię Urbanistyczną w Poznaniu na zlecenie tegoż ministerstwa, w którym to akcentowano konieczność dalszego rozwoju przestrzennego miasta w kierunku zachodnim, tj. na obszarze wysoczyzny morenowej, obejmującej Dobrzec, Sulisławice, Sulisławice Kolonię oraz Szczypiorno, mającej najkorzystniejsze warunki budowlane i dobre warunki bioklimatyczne. Należy domniemywać, że włączenie w granice miasta całych tych miejscowości ograniczał czynnik fizjograficzny, a mianowicie gleby. Były one bowiem zaliczane do kategorii o wysokich wartościach użytkowo - rolniczych, podlegających wówczas szczególnej ochronie. Pod naciskiem potrzeby kontynuowania budowy powstałego już osiedla mieszkaniowego "Dobrzec" włączone zostały w obszar miasta grunty należące do wsi sołeckiej Dobrzec. Dokonywało się to stopniowo. Pod koniec 1976 r. włączono 24 ha, w 1986 r. już 191 ha, a w 1995 r. - 26,5 ha, za które miasto musiało jeszcze zapłacić gminie Nowe Skalmierzyce. W pierwszych latach osiemdziesiątych opracowana została ogólna modelowa koncepcja przestrzennego rozwoju Kalisza, która precyzowała zarówno strategię tego rozwoju, jak i główne jego kierunki. Zakładała rozwój przestrzenny miasta po obu stronach Prosny i przesunięcie się punktu ciężkości układu miejskiego w kierunku zachodnim i południowo - zachodnim. Wyrażono opinię, opowiadając się za obustronnym rozwojem układu urbanistycznego, iż dokonywać tego należy w dwóch wyodrębnionych etapach. Pozwalało to rozłożyć w czasie inwestycje infrastrukturalne i umożliwiało tym samym stopniowe pokonywanie progów rozwojowych wiążących się ze wzrostem nakładów inwestycyjnych. W opracowaniu tym wykazano dbałość o zwartość miasta i tym samym minimalizację kosztów rozbudowy infrastruktury.

      Opracowany model przestrzennego rozwoju Kalisza stanowi nie tylko podstawę wyboru kierunków rozwoju terytorialnego miasta, ale także gwarantuje kształtowanie miasta jako jednolitego i funkcjonalnie zorganizowanego układu urbanistycznego. Nie stracił on na swojej aktualności i może być nadal przydatny władzom samorządowym w podejmowaniu decyzji strategicznych, związanych z rozwojem przestrzennym.

Sukces inicjatywy oddolnej

      Decyzja Rady Ministrów o włączeniu w granice administracyjne Kalisza dotychczasowych wsi sołeckich: Dobrzeca, Sulisławic i Sulisławic Kolonii stanowi z jednej strony uwieńczenie długotrwałych, konsekwentnych działań ich mieszkańców na rzecz związania swej egzystencji z Kaliszem, a z drugiej jest nietypową i jedyną jak dotąd formą oddolnego inicjowania i współdecydowania o istotnym miastotwórczym problemie, wspomagającą wdrażanie opracowanej przez fachowców koncepcji rozwoju przestrzennego.
       Włączenie to stanowi również pokonanie kolejnego progu ograniczeń rozwojowych i otwiera drogę - przy występującym już ewidentnie braku terenów inwestycyjnych - do racjonalnego zagospodarowania włączonych obszarów, zgodnego z funkcjami rozwojowymi miasta i potrzebami jego mieszkańców. Pilnym staje się zatem opracowanie planu zagospodarowania przestrzennego włączonych w obręb miasta terenów, wyznaczającego m.in. tereny aktywności gospodarczej - produkcyjnej i magazynowej z uwzględnieniem struktury transportowej. Objąć należy również włączone tereny w opracowywanym "Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania miasta Kalisza".

KAZIMIERZ WOJCIECHOWSKI, Kalisia Nowa nr 2/2000, 
Na rysunku: Miasto Kalisz w obecnych granicach. 

 Powered by Microsoft BackOffice LOGO MS INTERNET EXPLORERFPCREATED.GIF (9866 bytes)


Twórcą i sponsorem stron internetowych Ziemi Kaliskiej  jest firma rodzinna - Zakład Informatyki i Elektroniki MIKROSAT,
62-800 Kalisz, ul. Sułkowskiego 2, tel. (0-62) 7671842 w osobach Krzysztofa Płocińskiego  
- właściciela, oraz dzieci: Mateusza, Szymona i Marii Płocińskich, e-mail: kplocinski@mikrosat.com.pl.

 Wszystkie opublikowane materiały można wykorzystywać w każdy godny sposób pod warunkiem podania źródła.
Š 1996-2001 by Krzysztof Płociński i rodzina.