Kalisz w Internecie. Historia. KALISZ. HASŁO ZAMIESZCZONE W: LITERATURA POLSKA, PRZEWODNIK ENCYKLOPEDYCZNY

KALISZ. HASŁO ZAMIESZCZONE W:
LITERATURA POLSKA, PRZEWODNIK ENCYKLOPEDYCZNY

Halina Sutarzewicz Kalisz, miasto wojewódzkie w dolinie Prosny. Położone na dawnym "szlaku bursztynowym" i późniejszych traktach handlowych, ma najstarszy z miast polskich zapis źródłowy, w postaci nazwy Kalisia umieszczonej we Wstępie do geografii Ptolemeusza (II w n. e.); wzmianki także w kronikach Galla i Długosza. Odniesienie nazwy Kalisia do Kalisza, które spotykamy już u Długosza, poświadczyły badania archeologiczne (prowadzone głównie w latach 1950-60). Prawa miejskie otrzymał Kalisz między 1253 a 1260, już przedtem jednak odgrywał niepoślednią rolę, jako jedno z trzech (obok Poznania i Gniezna) centrów życia w Wielkopolsce. W swej długiej historii był kolejno: ośrodkiem opolnym, siedzibą kasztelanii, stolicą księstwa dzielnicowego, starostwa grodowego, województwa, departamentu, guberni. Miastem powiatowym był w latach 1844-66 i po I wojnie światowej, w czasie której Niemcy zburzyli i spalili niemal całe śródmieście, odbudowane następnie w okresie międzywojennym; od 1975 r. miasto wojewódzkie.

W nauce i kulturze Kalisza, znaczną rolę odegrała istniejąca tu w XV w. kolonia Akademii Krakowskiej i wpływy reformacji w następnym stuleciu. Aby im przeciwdziałać, prymas Stanisław Karnkowski, ufundował w Kaliszu w 1584 r. kolegium jezuickie, liczące kilkanaście katedr. Wykładali tu m. in. Grzegorz Knapiusz, Kasper Drużbicki, Karol Malapert, Kasper Niesiecki, W. Bystrzonowski, J. Bielski. Jeszcze przed rozpoczęciem regularnych wykładów, w kolegium nastąpiła w 1584 r. inauguracja teatru szkolnego, który działał do kasaty zakonu, wystawiając polskie i łacińskie dialogi i dramaty.

Rozwój drukarstwa kaliskiego sięga początków XVII w. i wiąże się z nazwiskiem J. Wolraba (młodszego), który Katechizmem rzymskim z 1603 r. zapoczątkował tutejsze druki. Od 1605 r. właścicielem drukarni był W. Gedeliusz; wytłoczył m. in. Yoriorum poernatun fascilulus Malaperta (1615). Około 1632 r. oficyna przeszła w ręce jezuitów; wyróżniała się świetnością na tle ogólnego upadku drukarstwa w XVII w. Wydawano tu m. in. dzieła: Drużbickiego, Knapiusza, Samuela Twardowskiego (Wojna domowa i Miscellanea selekta, oba wydano w 1681 r.), kalendarze oraz podręczniki szkolne dla Wielkopolski i Prus. Po kasacie zakonu, działała jako oficyna Jego Królewskiej Mości i Rzeczypospolitej, a następnie była własnością arcybiskupa gnieźnieńskiego. Około 1794 r. została wywieziona do Łowicza i tam połączona z drukarnią prymasowską, założoną przez W. Łubieńskiego (wróciła do Kalisza około 1835 r.). Od 1798 roku, prowadził jedyną wówczas w mieście drukarnię Kalisza W. Mehwald, wydając m. in. "Dziennik Departamentu Kaliskiego". Z jego oficyny wychodziły także prawdopodobnie kalendarze kaliskiej loży masońskiej "Hesperus" (istniała w 1808-1822).

W początkach XIX wieku, zwłaszcza w latach 1815-30, miasto przeżywało ożywienie kulturalne. Powstały wówczas pierwsze organizacje kulturalne m. in. młodzieżowa "Auska" zawiązana w 1826 r. w celach samokształceniowych i patriotycznych. Ukazywał się "Dziennik Wielkopolski" (1830-31). Od 1800 r. często gościł tu Teatr Narodowy pod kierownictwem Wojciecha Bogusławskiego, później i Osińskiego, występując w specjalnie wzniesionym na ten cel budynku. Wystawiane sztuki, wiązały się często tematycznie z aktualnymi wydarzeniami jak np. drama Cypriana Godebskiego (komendanta wojennego Kalisza w 1808 r.) - Rocznica Wielkiego Napoleona. W 1829 r. przystąpiono do budowy nowego teatru. Rozbudowany w 1835 roku, w związku ze zjazdem cesarzy w Kaliszu, wyposażeniem swoim przyciągał najlepsze zespoły (spalony w 1858 r. odbudowany w 1900, po ponownym spaleniu przez Niemców w 1914, odbudowany w 1936 pod nazwą Teatr. im. W. Bogusławskiego, który pozostał do dziś). Pojawiły się pierwsze księgarnie:1818, 1846, 1847; współzałożycielem jednej z nich, połączonej z czytelnią, był K. Asnyk, ojciec poety.

Życie kulturalne miasta, zahamowane represjami po powstaniu listopadowym, niekorzystną sytuacją gospodarczą, później zaś klęską powstania styczniowego, rozkwitło ponownie w ostatnich dziesięcioleciach XIX i początkach następnego stulecia. Wszechstronną działalność kulturalną,, prowadziło powstałe w 1886 r. (istniejące do dziś) Kaliskie Towarzystwo Muzyczne (kontynuacja Towarzystwa Przyjaciół Muzyki, założonego w 1818 r.), m. in. organizator szeregu uroczystości literackich.

W wyniku starań miejscowej inteligencji zaczął ukazywać się "Kaliszanin" (1870-92), którego inicjatorem, współzałożycielem i pierwszym jego redaktorem był Adam Chodyński. Do redaktorów i wybitnych współpracowników należeli także m. in. działający tu wówczas Alfons Parczewski, J. Tański, J. Miłkowski, Cezary Biernacki, H. Łopaciński. Od 1893 do 1939 ukazywała się "Gazeta Kaliska", w której swe pierwsze utwory drukowała Maria Dąbrowska. W jednodniówce "Prosna" (1895) znalazły się m. in. wiersze Asnyka, Konopnickiej, Tetmajera. Większość druków kaliskich wykonywał zakład K. W. Hindemitha (tłoczył m. in. "Kaliszanina"). Z czasem bardziej popularna stała się (założona w 1892) drukarnia Józefa Radwana - prawnika, społecznika, publicysty i redaktora "Gazety Kaliskiej". Okresowo istniały w mieście 3-4 zakłady drukarskie, ale bardziej ambitne dzieła, jak Album kaliski E. Staweckiego z 1858 r. (pierwsza książka szerzej ukazująca historię Kalisza, jego zabytki i budowle) drukowano w Warszawie, a nieraz za granicą.

W 1891 r. z inicjatywy Felicji Łączkowskiej powstały Piątki Literackie - stałe zebrania grupy kobiet (liczącej od 10 do 50 osób), poświęcone samokształceniu i dyskusjom literackim; niekiedy zapraszano też (nielegalnie) wybitnych prelegentów spoza Kalisza (np. T. Micińskiego). Uczestniczki "Piątków" organizowały m. in. wieczory stulecia urodzin J. Słowackiego (1909), Z. Krasińskiego (1912), reprezentowały środowisko kaliskie na krajowych uroczystościach jubileuszów Konopnickiej i Orzeszkowej. "Piątki" zainicjowały i zapoczątkowały bibliotekę publiczną i muzeum, w czasie gdy władze nie zgadzały się jeszcze na otwarcie tych instytucji. Działały głównie do 1913, choć istniały jeszcze w okresie międzywojennym. W 1906 powstało Towarzystwo Kursów Popularnych im. Asnyka, a w rok później Biblioteka Publiczna im. Mickiewicza. W 1907-14 zorganizowano ostatecznie Muzeum Ziemi Kaliskiej, które m. in. gromadziło pamiątki po wybitnych kaliszaninach.

W 20-leciu międzywojennym działało Towarzystwo Przyjaciół Książki (1927-36), które w 1928 r. zorganizowało wystawę druków kaliskich (około 1200 eksponatów), dziś w znacznej mierze już nie istniejących. Staraniem Towarzystwa ukazał się miesięcznik "Ziemia Kaliska" (1930-32), stawiający sobie za cel, ukazywanie roli Kalisza w dotychczasowej kulturze. Wśród wielu czasopism tego okresu, z których najpopularniejszą była "Gazeta Kaliska", wydawano też starannie redagowane pisma uczniów szkół średnich, głównie "Świt" (1924-33), "Czyn i słowo" (1934-39) oraz "Sztubak"(1931-33) - organ Koła Literacko - Naukowego (w skrócie Kalina) uczniów Gimnazjum imienia Asnyka. Na łamach tych pism debiutowali późniejsi pisarze (W. Pietrzak, J. Werner, Stefan Otwinowski i inni). W rozwoju czytelnictwa, obok Biblioteki im. Mickiewicza i Biblioteki im. Asnyka, istotną rolę odegrało Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego ze swym księgozbiorem i czytelnią czasopism TUR, a od 1926 r. także jego Organizacja Młodzieżowa (OMTUR), prowadziły również zebrania klubowe, akcje odczytowe oraz występy artystyczne, anonsowane jako "Nowy Teatr Robotniczy w Kaliszu". Inscenizowano utwory Stefana Żeromskiego, Włodzimierza Majakowskiego, Władysława Broniewskiego {częściowo przy jego pomocy) i innych.

Współczesne oblicze kulturalne miasta kształtują, m.in. inicjatywy Oddziału PTH (założonego w 1955), koła terenowego Towarzystwa im. Marii Konopnickiej (założonego w 1961), Towarzystwa Miłośników Kalisza (założonego w 1976) oddziału Towarzystwa Literackiego im. Mickiewicza (założonego w 1978), głównie zaś (od 1978) Federacji Towarzystw Kulturalnych Ziemi Kaliskiej (w latach 1966-77 Towarzystwo Kulturalne Ziemi Kaliskiej). Żywą działalność prowadzą także: teatr, Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej, któremu podlega Muzeum Dąbrowskiej w oddalonym o 12 km. R u s s o w i e (zał. 1971), biblioteki, zwłaszcza Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Asnyka, Dom Kultury. Popularyzuje się wiedzę o mieście, jego związkach z wybitnymi ludźmi nauki, kultury i sztuki. Z inspiracji miejscowych działaczy, wzniesiono też pomniki; Asnyka (1960), Konopnickiej (1969), a także "pomnik książki" na miejscu dawnego kanału Prosny, w który hitlerowcy wrzucili zbiory kaliskich bibliotek.

W dokonaniach środowiska udział swój ma także prasa, m. in. regionalna "Ziemia Kaliska" (1957-58 miesięcznik, 1959 dwutygodnik, od 1960 tygodnik), a także miesięcznik społeczno - kulturalny "Południowa Wielkopolska", który po przeniesieniu redakcji (1977) z Ostrowa do Kalisza, stał się pismem poświęconym głównie sprawom historii i kultury regionu (jakim była "Ziemia Kaliska" do 1960). Podobne materiały (potraktowane w sposób naukowy) gromadzi publikowany przez PTH (od 1968) "Rocznik Kaliski", stanowiący kontynuację "Osiemnastu wieków Kalisza", wydanego w związku z jubileuszem miasta (1960).

W Kaliszu odbyło się też wiele sesji naukowych, m. in. w 1957 i 1958 dwie sesje poświęcone Adamowi Asnykowi; 1960 i 1975 dwie sesje poświęcone Marii Dąbrowskiej, pierwsza w 80-lecie twórczości (częściowo w Warszawie) zorganizowana przez IBL PAN, ZLP i środowisko kaliskie; 1960 i 1970 dwie sesje poświęcone Konopnickiej, zorganizowane głównie przez Towarzystwo im. M. Konopnickiej, druga z nich o charakterze międzynarodowym, przy współudziale IBL oraz Zakładu Słowianoznawstwa PAN; 1978 sesja popularnonaukowa, poświęcona 70-leciu powstaniu w Kaliszu biblioteki publicznej i działalności Kursów Popularnych im. Adama Asnyka, zorganizowana przez bibliotekę wojewódzką noszącą imię poety;1979 sesja naukowa poświęcona twórczości teatralnej W. Bogusławskiego w 150-lecie jego śmierci, zorganizowana przez Komitet Kaliskich Spotkań Teatralnych i Instytut Teorii Literatury Teatru i Filmu Uniwersytetu Łódzkiego. W ramach imprez towarzyszących wspomnianym spotkaniom, które od 1961 r. corocznie odbywają się w Kaliszu i stanowią przegląd najlepszych spektakli z różnych miast, odbyło się też kilka sympozjów o tematyce literackiej (głównie w 1969 i 1970) z udziałem wybitnych specjalistów. W ramach uroczystości 100-lecia Kaliskiego Towarzystwa Lekarskiego - sympozjum Unii Polskich Pisarzy Medyków, połączone z konkursem jednego wiersza (1977).

Z dziejami Kalisza wiąże się długi rejestr twórców kultury polskiej. Z Kalisza pochodził Jan, autor XV-wiecznej gramatyki łacińskiej, pedagog ariański Wojciech, rektor i reformator szkoły w Lewartowie. W kolegium jezuickim wykładali wybitni pisarze (zob. wyżej), uczyli się Samuel ze Skrzypny Twardowski i Kasper Niesiecki. Tu urodził się i rozpoczął naukę pisarz i podróżnik Teodor Tripplin. W kaliskim korpusie kadetów kształcił się (1821-25) Ludwik Sztyrmer. Wychowankiem, później także wykładowcą, Wyższej Szkoły Realnej był Stefan Giller; współpracował on z "Kaliszaninem", poświęcił miastu wiersz Kaliszowi i powieść Dwaj towarzysze. Kolegą szkolnym Gillera był Adam Asnyk, urodzony i mieszkający w Kaliszu w latach 1838 - 57. Tu powstały pierwsze (nie publikowane) utwory i tłumaczenia poety, późniejszy wiersz Rodzinnemu miastu zamieścił "Kaliszanin" (1870 nr 1). Redaktor "Kaliszanina" Chodyński; był też m. in. autorem Kieszonkowej kroniczki historycznej miasta Kalisza (1885) oraz licznych cennych prac z jego historii i słabych wierszy. W badaniach nad przeszłością miasta, zasłużył się urodzony i wychowany w Kaliszu historyk i bibliofil Cezary Biernacki, autor m. in. hasła Kalisz w Encyklopedii powszechnej Orgelbranda. Pisarstwem zajmowały się też kobiety: F. Piątkowska, która pozostawiła bogaty dorobek literacki i naukowy (ogłosiła od 1884 r. obrazki sceniczne, felietony, artykuły etnograficzne m. in. o folklorze okolic Sieradza i ziemi kaliskiej), A. Milewska, powieściopisarka i autorka utworów scenicznych, także stała współpracowniczka "Kaliszanina" (m. in. korespondencje z Konińskiego, kronika Z literackiej niwy, dramat Rózia Rymarzówna, 1890) oraz znana działaczka społeczna Melania Parczewska.

W 1849-62 mieszkała w Kaliszu Maria Konopnicka, która i później kilkakrotnie odwiedzała miasto, upamiętniając je w dwóch wierszach pt. Kaliszowi (pierwszy druk w "Kaliszaninie" 1880, drugi w kaliskim "Kalendarzu na Szkołę Rzemiosł na r. 1909"), w wierszach Memu miastu (z tomu Linie i dźwięki) i prawdopodobnie Zgorzałemu miastu (z tomu Ludziom i chwilom). Realia tutejsze pojawiają się także w nowelach (Józefowa, Urbanowa, Anusia). Jako poetka debiutowała w "Kaliszaninie" 1870 nr 30.

W Russowie pod Kaliszem urodziła się Maria Dąbrowska, uczyła się tu w 1901-05, początkowo na pensji H. Semadeniowej, następnie w rządowym gimnazjum żeńskim. Tu także przeżyła wybuch strajku szkolnego 1905, zilustrowany w opowiadaniu Strajk szkolny oraz bombardowanie miasta w 1914, któremu poświęciła wspomnienie pt. Rzemiennym dyszlem. Opisy obu wydarzeń powracają także w Nocach i dniach i Przygodach człowieka myślącego. Pisarka odwiedzała te strony, uczestnicząc m. in. w jubileuszowych uroczystościach "18 wieków Kalisza" (1960), kiedy otrzymała honorowe obywatelstwo miasta, uwiecznionego jako Kaliniec w Nocach i dniach. Powieść ta, zachowując topografię Kalisza z początków XX w., pozwala na dokładne umiejscowienie niemal (każdej ze scen; odtwarza też ówczesne życie miasta i sylwetki wielu jego mieszkańców, którzy stali się pierwowzorami bohaterów powieści. W artykule Dąbrowskiej, drukowanym w "Ziemi Kaliskiej"(1957 nr 1) raz jeszcze powraca obraz miasta "najpiękniejszych nocy i dni".

Stefan Otwinowski mieszkał w Kaliszu w latach 1926-31, był wychowankiem Gimnazjum im. Asnyka i autorem powieści biograficznej Życie trwa 4 dni, wyróżnionej w 1938 nagrodą literacką miasta. Powieść ta, której większa część akcji dzieje się w Kaliszu, utrwala wiele realiów miasta, podobnie jak długi rozdział Okoliczności łagodzących i szereg innych opowiadań. Kolegą szkolnym Otwinowskiego jest dziennikarz J. Werner. Kaliskie Gimnazjum im. Kościuszki ukończył w 1931 r. poeta i krytyk W. Pietrzak.

Do pisarzy silnie związanych z Kaliszem, należą też Janusz Teodor Dybowski i W. Karczewska. Pierwszy we wspomnieniach Życie bez liberii (II nagroda w konkursie na "pamiętnik inteligenta" w 1957 r. drukowany w "Ziemi Kaliskiej" 1963), obrazuje m. in. lata szkolne w gimnazjum kaliskim i zniszczenie miasta w 1914; akcja dedykowanych Kaliszowi Gorących wici sięga do czasów starożytnych, a Saga grodu nad Prosną mówi o mieście w okresie okupacji hitlerowskiej. W twórczości Karczewskiej wspomnienia dzieciństwa i młodości spędzonej w Kaliszu, zawarte są głównie w Wizerunku otwartym, m. in. we fragmentach ukazujących Kalisz w 1918 - spalony i następnie "zgruzostały", jego przedmieścia i najbliższe okolice. Wiernie przedstawiona jest scena manifestacji bezrobotnych przed ratuszem w 1926 r. Powieść wyraża również uczuciowy stosunek pisarki do miasta, występujący też w wierszach Powrót do Kalińca, O wieku sielski.

J. Broniewska urodziła się i stale przebywała w Kaliszu do 1924, później odwiedzała rodzinę (tu odbył się także jej ślub). We wspomnieniowych opowieściach Dziesięć serc czerwiennych oraz Maje i listopady poznajemy m. in. życie Kalisza w okresie międzywojennym i pracę autorki w "wolnej drużynie harcerskiej" oraz robotniczym Klubie Niezależnych, bliskim socjalizmowi. Towarzyszką Broniewskiej była jej przyjaciółka H. Koszutska, autorka i redaktorka wielu pism, związana z Kaliszem od około 1932 r. Jest to również miasto rodzinne Natalii Gałczyńskiej, żony poety (mieszkała tu do 1928 roku, później zaś w 1944-45) oraz pisarzy: W. Rymkiewicza, T. Petrykowskiego, J. Czarnego, S. Goszczurnego. Trzej ostatni uczęszczali do szkół w Kaliszu, podobnie jak poeta E. Fiszer oraz prozaik i publicysta S. Sierecki. Zbieraniem i opracowaniem legend kaliskich zajmuje się Eligiusz Kor-Walczak, autor Baśni i legend kaliskich (1976) oraz opowiadań z przeszłości miasta i wierszy drukowanych w "Ziemi Kaliskiej ".

Halina Sutarzewicz